بررسیهای دقیق نشان میدهد تاریخچه غنی
کشاورزی در ایران منجر به پیشرفتهای قابل توجهی در ایجاد ظرفیتهای نرم افزاری در زیربخشهای کشاورزی و منابع طبیعی شده است؛ به طوری که مطالعات تاریخی نشان میدهد ایرانیان در طول تاریخ همواره با فایق آمدن بر شرایط نامساعد اقلیمی و حفظ ظرفیت تولیدی منابع طبیعی در کشور، بیشترین میزان تولیدات کشاورزی و با کیفیت مناسب به دست آورده اند.
در شرایط کنونی هر چند هنوز کشور در زمینه محصولات اساسی و راهبردی، فاصله زیادی تا خودکفایی دارد (سطح خودکفایی محصولات راهبردی حدود ۶۰ درصد است)، ولی استفاده از ظرفیتهای مختلف کشور در سالهای اخیر موجب شده با وجود خشکسالیها در زمینه تولید قابل توجهی از محصولات به خصوص گندم به خودکفایی رسیده است و این تجربه موفق میتواند چراغ راه آینده در مسیر خودکفایی باشد. خوشبختانه باید افزود ظرفیتهای متعدد جهت نیل به خودکفایی محصولات راهبردی کشاورزی وجود دارد که در این گزارش به این ظرفیتها میپردازیم. این ظرفیتها عبارت است از:
اول: وجود نیروی انسانی متخصص فراوان و دستاوردهای وسیع علمی و پژوهشیوجود دستاوردهای وسیع علمی و پژوهشی در حوزههای مختلف کشاورزی و منابع طبیعی و امکان تجاری سازی آنها در کوتاه مدت از ظرفیتهای اساسی کشور جهت خودکفایی محصولات راهبردی کشاورزی است. همچنین وجود نیروهای انسانی تحصیلکرده یکی از مزیتهای آشکار بخش کشاورزی و منابع طبیعی بمنظور خودکفایی است. یقینا شناسایی نیروهای درون زا و نخبگان و متخصصان، فراخوان ایدههای کارآمد، فراهم کردن شرایط برای استفاده از نظرات کارشناسی و تخصصی افراد صاحبنظر و اتخاذ تدابیر مناسب رای تبدیل مقالات و نتایج مطالعات علمی به محصولات جاری بدون شک به تحقق جهش تولید و خودکفایی در این بخش منجر خواهد شد. برخی از نتایج ملموس به کارگیری روشهای علمی و به روز در راستای ارتقای تولیدات گیاهی و دامی را میتوان در انجام طرحهای آبخیزداری و آبخوانداری، گسترش گلخانه ای، شیوههای کشت نوین هیدروپونیک و ایروپونیک، گسترش دوقلوزایی در دامها و توسعه پرورشهای دامهای دومنظوره و ... مشاهده کرد. گزارشها نشان میدهد متاسفانه در حال حاضر تنها سه درصد از فارغ التحصیلان بخش کشاورزی موفق به کسب و کار در این عرصه شده اند و حدود ۳۰۰ هزار از فارغ التحصیلان بخش کشاورزی بیکار هستند و این فارغ التحصیلان در صدر فارغ التحصیلان بیکار قرار دارند.
دوم: وجود ساختار و تشکیلات اجرایی باسابقه و جهادیهر چند ساختار بخش کشاورزی در حال حاضر دارای چالشهای اساسی است، ولی به هر حال تشکیلات اجرایی این بخش با گذشت زمان و در نتیجه بروز شرایط پرنوسان و تجربه مخاطرات فراوان به اندوختهای ارزشمند از تجربیات دست یافته و میتواند در صورت مدیریت صحیح نقش اساسی در نیل به خودکفایی در محصولات راهبردی کشاورزی ایفا کند. همچنین ارتباط تنگاتنگ بخش کشاورزی با منابع طبیعی منجر به شکل گیری یک ساختار سازمانی مناسب در حوزه تولید و بهره برداری از منابع طبیعی شده است. علاوه بر این به سبب وجود تنوع اقلیمی، نظامهای بهره برداری مختلف روستایی و عشایری در بخش کشاورزی شکل گرفته اند و تشکلهای صنفی از دیرباز با هدف ارتقای کارایی تولیدات و استفاده بهینه از منابع تاسیس شده اند؛ هر چند دچار چالشهای مهمی هستند. نکته حائز اهمیت در این باره، وجود بالقوه فرهنگ و مدیریت جهادی در وزارتخانه جهاد کشاورزی است که بالفعل شدن این ظرفیتها میتواند مسیر خودکفایی را هموار سازد. خوشبختانه ساختار بخش کشاورزی کشور به گونهای است که تزریق روحیه و فرهنگ جهادی در سرلوحه ماموریتها و رسالتهای آن قرار دارد و نتیجه این فرهنگ را میتوان در خودکفایی گندم در دهه ۸۰ و ۹۰ مشاهده نمود.
سوم: جایگاه ویژه خودکفایی در اسناد و قوانین بالادستیموضوع تأمین و حفظ خودکفایی و امنیت غذایی و الزامات آن، در بسیاری از اسناد و قوانین بالادستی مورد تاکید قرار گرفته است. ضرورت تأمین نیازهای اساسی، رفع فقر و برطرف ساخت هر نوع محرومیت در زمینه تغذیه و رفاه فردی و اجتماعی، مورد تاکید اصول سوم و چهارم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بوده است. در بند چهارم از سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران و بندهای ۱۲ و ۳۲ از سیاستهای کلی نظام در دوره چشم انداز نیز برخورداری جامعه ایرانی از سلامت، رفاه و تامین امنیت غذایی کشور با تاکید بر خودکفایی نسبی در تولید محصولات کشاورزی تکلیف شده است. علاوه بر این در بند ۶ و ۷ از سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی، بندهای ۲ و ۸ از سیاستهای کلی نظام در بخش کشاورزی، قانون احکام دائمی برنامههای توسعه کشور، قانون برنامه ششم توسعه، قانون تمرکز وظایف و اختیارات مربوط به بخش کشاورزی در وزارت جهاد کشاورزی و قانون تشکیل وزارت جهاد کشاورزی موضوع تحقق خودکفایی و امنیت غذایی در بین تکالیف حوزه کشاورزی و منابع طبیعی نقش محوری دارد.
همچنین در اسناد بالادستی و قوانین بخش کشاورزی و منابع طبیعی، جنبههای مختلف حمایتها از این بخش مورد تاکید قرار گرفته اند. از جمله برخی از این روشهای حمایتی میتوان به گسترش پوشش بیمه ای، حمایت از توسعه صادرات، حمایت از گسترش زیرساخت ها، حمایت از تولیدکنندگان روستایی، حمایت از تشکلهای فراگیر کشاورزی و روستایی و تضمین خرید محصولات اساسی، مدیریت پایدار منابع طبیعی، جذب و توسعه سرمایه گذاری، توسعه زنجیره تولید محصولات کشاورزی، بهبود رابطه مبادله و ارتقای قدرت رقابت در سطح ملی و بین المللی اشاره کرد.
چهارم: وجود قوانین تخصصی کشاورزی و منابع طبیعیاز دیگر ظرفیتهای نرم افزاری بخش کشاورزی و منابع طبیعی برای نیل به خودکفایی در بعد تقنینی میتوان به قوانینی که به طور تخصصی برای حوزهها و زیربخشهای مرتبط با کشاورزی و منابع طبیعی تدوین شده اند اشاره کرد. برخی از مهمترین قوانین تخصصی در حوزه کشاورزی و منابع طبیعی و موثر در خودکفایی محصولات کشاورزی عبارت است از: قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی، قانون تضمین خرید محصولات اساسی کشاورزی، قانون بیمه محصولات کشاورزی، قانون تامین منابع مالی برای جبران خسارات ناشی از خشکسالی یا سرمازدگی، قانون حفاظت از خاک، قانون حفظ نباتات، قانون ثبت ارقام گیاهی و کنترل و گواهی بذر و نهال، قانون حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی کشور، قانون گسترش کشاورزی در قطبهای کشاورزی، قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ ها، قانون راجع به واگذاری زمین به تحصیلکردههای کشاورزی، قانون جلوگیری از خردشدن اراضی کشاورزی و ایجاد قطعات مناسب فنی و اقتصادی. البته در راستای تقویت بخش کشاورزی و منابع طبیعی، اصلاح ایرادات این قوانین و رفع تعارضات موجود در برخی از آنها باید جزء اولویتهای دستگاه قانون گذاری کشور باشد.
پنجم: افزایش سرمایه گذاری در بخش کشاورزییکی دیگر از ظرفیتهای نرم خودکفایی در کشور سرمایه گذاری در بخش کشاورزی است. سرمایه به عنوان یکی از مهمترین نهادههای تولید، نقش و اهمیت بسزایی در افزایش سطح تولید فعالیتهای اقتصادی و ارتقای بهره وری سایر عوامل تولید دارد و به لحاظ تئوریک، سرمایه گذاری یکی از شروط لازم برای رشد و توسعه کشاورزی و نیل به خودکفایی در این بخش است. متاسفانه در طی سالهای اخیر وجود موانع متعدد در ایجاد و توسعه کسب و کارها و حاکم شدن رویکردهای محدود کننده در ارائه مجوزهای کسب و کار، باعث شده سرمایه گذاری در بخش کشاورزی برای بسیاری از فعالان اقتصادی جذابیت خود را از دست داده به نوعی شاهد فرار سرمایه از این بخش باشیم. بر اساس آخرین آمار بانک مرکزی، میزان سرمایه گذاری در بخش کشاورزی به قیمت ثابت سال ۱۳۹۰ از ۶۱۱۴ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۰ به ۳۸۲ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۶ کاهش یافته است. یقینا افزایش سرمایه گذاری در بخش کشاورزی میتواند نقش موثری در پایداری و خودکفایی در تولیدات کشاورزی داشته باشد.