بحث پیرامون تحریمهای اقتصادی علیه صنایع مهم جمهوری اسلامی ایران از جمله صنعت پتروشیمی همواره با یک پرسش اساسی روبه رو بوده است که آیا این تحریمها موفق بوده اند یا خیر. پاسخ به چنین پرسشی نیازمند دانستن هدف اولیه تحریمها وبررسی اثرات جانبی آن در تمام لایههای صنعت مورد نظراست که بتوان موفقیت یا شکست آن را به طور کامل بررسی کرد و اینکه آیا اعمال کننده تحریم به هدف خود از اجرای تحریمها بر صنعت مورد نظر و تغییر در رویه سیاسی کشور رسیده است.
صنعت پتروشیمی یکی از صنایع مهم در کشورمان و در عین حال صنعتی با رشد بسیار بالا در سطح جهانی میباشد که گستره محصولات تولیدی این صنعت بی شک در تمامی صنایع کاربرد موثر دارند.
تحریمهای یکجانبه ضد ایران با خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال ۹۷ تشدید شد. اگرچه روزهای سختی برای کشور از جمله پتروشیمی بهعنوان صنعتی که حجم عظیمی از منابع درآمدی کشور از طریق فروش و صادرات محصولات آن تأمین میشود، رقم خورد، اما این صنعت با وجود افزایش هزینه حملونقل، لجستیک و جابهجایی ارزی یا هزینه مواد مصرفی واحدها تا به امروز در به حداقل رساندن تأثیر تحریمها بر این صنعت به گواه آمار رسمی سامانه نیما موفق عمل کرده است و چرخهای صنعت پتروشیمی از حرکت نایستاده و تولید و صادرات محصولات تداوم دارد.
سامانه نظام یکپارچه معاملات ارزی (نیما) بهعنوان یکی از راههای برگشت ارز به چرخه اقتصاد کشور بهطور رسمی در اردیبهشتماه ۹۷ باهدف سازماندهی بازار ارز در زمینه تجارت، واردات و صادرات از سوی بانک مرکزی آغاز بهکار کرد.
واردکنندگان و صادرکنندگان کالا بهترتیب برای تأمین ارز مورد نیاز برای ورود کالا پس از ثبت سفارش، همچنین فروش ارز حاصل از صادرات کالا باید از این سامانه استفاده کنند که پتروشیمیها هم از این سیاست مستثنا نیستند. طبق بخشنامه بانک مرکزی، شرکتهای پتروشیمی میتوانند بخشی از ارز حاصل از صادرات خود را صرف بخشی از هزینههایشان شامل خرید مواد اولیه، قطعات و تجهیزات مورد نیاز و هزینههای درونشرکتی کنند.
فریبرز کریمایی، قائممقام انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی با تأکید بر اینکه بهطور میانگین سالانه ۸۰ درصد ارز حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی ایران به سامانه نیما واریز شده است، میگوید: در اوج تحریم یعنی سالهای ۹۷ تا ۱۴۰۱، صنعت پتروشیمی بیش از ۵۴ میلیارد دلار برای کشور ارزآوری داشته است. افزون بر این، بیش از ۲۲ میلیارد دلار از نیاز صنایع پاییندستی این حوزه و ۳ میلیارد دلار کود اوره بخش کشاورزی را در سختترین شرایط تحریمی کشور تأمین کرده است.
به گفته احمد مهدوی، دبیرکل انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی نیز این صنعت در شرایط کنونی هر هفته ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلیون دلار ارز به سامانه نیما تزریق میکند و بیش از ۵۰ درصد نیاز ارزی کشور از سوی پتروشیمیها تأمین میشود. از این رو، این گزارش به مرور ارز تزریقی پتروشیمیها به سامانه نیما در سالهای سخت تحریم بهعنوان تنها صنعتی که بیش از مقدار تکلیفشده تعهدهای ارزی خود را انجام میدهد و بهعنوان تأمینکننده نخست ارز کشور، کمک شایانی به چرخه اقتصاد کشور میکند، میپردازد.
یکهزار و سیصد و نود و هفت: مروری بر وضع عرضه ارز حاصل از صادرات پتروشیمی در سال ۱۳۹۷ نشان میدهد شرکتهای پتروشیمی از یکم فروردینماه تا ۱۵ اردیبهشتماه و پیش از راهاندازی رسمی سامانه نیما، بیش از ۵۷۷ میلیون یورو با هماهنگی بانک مرکزی به صرافیهای مجاز عرضه کردهاند.
پتروشیمیهای ایران در مجموع در سال ۹۷ حدود ۱۰ میلیارد دلار ارز حاصل از صادرات وارد کشور کردند و در عرضه ارز حاصل از صادرات محصولات به سامانه نیما پیشتاز بودند، بهنحوی که بیش از ۷۰ درصد عرضه ارز در سامانه به این واحدها اختصاص داشته است.
یکهزار و سیصد و نود و هشت: مجموع درآمد صنعت پتروشیمی ایران ۱۵ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۸ بوده که از این مقدار حدود ۱۰ میلیارد دلار صادر و ۸۵ درصد ارز صادراتی این صنعت یعنی بیش از تعهد تکلیفی به سامانه نیما تزریق شده است؛ بنابراین صنعت پتروشیمی ایران با وجود همه مشکلات در سال ۹۸، افزون بر اینکه توانست تعهد خود به سامانه نیما را محقق کند، ۲۰ درصد بیشتر از سقف تعهد به نیما پرداخت کرده است. این صنعت باید در سال ۱۳۹۸ حدود ۶.۷ میلیارد دلار ارز صادراتی را به نیما عرضه میکرد، اما این رقم به ۸.۱ میلیارد دلار افزایش یافت و صنعت پتروشیمی در عمل شاگرد اول نیما شد.
یکهزار و سیصد و نود و نه: ارزش صادرات محصولات پتروشیمی در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۰ میلیارد دلار بود و بهدلیل شیوع ویروس کرونا در دنیا رشد چندانی نکرد، اما با وجود همه مشکلات و تحریمها، این صنعت به تعهد خود در بازگشت ارز به کشور عمل کرد. تعهد این صنعت ۳.۷ میلیارد دلار برای عرضه به سامانه نیما بود،، اما در عمل ۶.۴ میلیارد دلار معادل ۱۷۰ درصد تعهد به این سامانه ارز عرضه شد بهطوری که پتروشیمیها بیش از ۵۰ درصد ارز سامانه نیما را تأمین کردند.
یکهزار و چهارصد: ۸.۲ میلیارد دلار تعهد پتروشیمیها در سال ۱۴۰۰ برای عرضه به سامانه نیما بود و مجتمعهای پتروشیمی پارسال ۱۴.۳ میلیارد دلار فروش صادراتی داشتند که ۹۰ درصد آن معادل ۱۲.۷ میلیارد دلار به سامانه نیما عرضه شد و شرکتهای پتروشیمی موفق به ایفای ۱۵۴ درصد تعهد ارزی سالانه و تأمین حدود ۲۴ درصد نیاز ارزی کشور شدند.
یکهزار و چهارصد و یک: صادرات محصولات پتروشیمی با ظرفیت سالانه ۹۰ میلیون تنی این صنعت برای امسال حدود ۱۸ میلیارد دلار برآورد و تزریق ۱۱.۵ میلیارد دلار ارز حاصل از صادرات محصولات پتروشیمی به سامانه نیما تعهد شده است که با این روند بهطور حتم در پایان امسال رکوردی تازه از سوی پتروشیمی برای عرضه ارز به نیما ثبت خواهد شد.
صنایع پتروشیمی گرفتار کمبود گاز
طبق گزارشهای داخلی با آغاز روزهای سرد کشور، از ۱۰ روز گذشته تاکنون، میزان مصرف بخش خانگی و تجاری ۱.۵ برابر افزایش یافته و همین موجب شده ناترازی تولید و مصرف گاز بیشتر شود. تا جایی که مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز ایران به ایسنا گفته در این شرایط اولویت با اعمال محدودیت برای صنایع فولاد و پتروشیمی است و به غیر از این دو مواردی نیز وجود دارد که پس از هماهنگی با وزارت صمت در صورت لزوم اعمال خواهد شد.
همزمان مهدویابهری، دبیرکل انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی، اعلام کرده که این صنعت برای سرمایهگذاری در میادین گازی اقدام کرده، اما فعلا گاز صرفهجوییشده مشترکان را با قیمت خوب از طریق وزارت نفت میخرند. او گفته که به وزارت نفت پیشنهاد دادهایم در چهار ماه آذر، دی، بهمن و اسفند هر مقدار که مشترکان خانگی یا واحدهای صنعتی صرفهجویی داشته باشند، گازی که دولت به قیمت ۱۲۰ تومان به آنان میدهد را حدود سه هزار تومان خریداری کنیم.
به گفته او با این روش در صورت صرفهجویی سه درصدی مشترکان خانگی در اوج مصرف، بهطور میانگین روزانه ۱۵ میلیون مترمکعب صرفهجویی محقق خواهد شد و تولید صنعت پتروشیمی در زمستان قطع نمیشود.
تحریم جدید مقاصد اصلی صادرات را نشانه گرفت
درحالیکه احتمال جیرهبندی و قطعی برق در این صنعت میزان تولید را در معرض خطر قرار داده، آمریکا نیز چند روز پیش تحریمهای تازهای علیه این بخش پتروشیمی کشور وضع کرده است.
وزارت خزانهداری این کشور با انتشار بیانیهای اعلام کرد که شبکهای از تولیدکنندگان پتروشیمی ایرانی و همچنین شرکتهای پوششی در چین و امارات که از شرکت پتروشیمی تریلیانس و شرکت بازرگانی پتروشیمی ایران حمایت میکنند، مشمول تحریم شدهاند.
به گفته وزارت خزانهداری آمریکا، این شرکتها نقش مؤثری در دلالی فروش محصولات پتروشیمی ایران در خارج از این کشور داشتهاند و بهصورت یک شبکه به انجام معاملات بینالمللی و دورزدن تحریمهای ایران کمک و از فروش محصولات پتروشیمی ایران به مشتریان در چین و سایر منطقه شرق آسیا حمایت میکند.
نگاهی به فهرست شرکتهای تحریمشده نشان میدهد این شرکتهای فعال در صنایع نفتی و پتروشیمی، در کشورهایی مانند چین، امارات و هند که بیشترین مراوده تجاری را با ایران دارند، مستقر هستند. این یعنی ایران اکنون با چالشی بزرگ مواجه است؛ چراکه طرف مقابل دقیقا محصولات و مقاصد اصلی صادراتیاش را نشانه گرفته است و به نظر میرسد ایران دیگر راه چندان سادهای برای دورزدن تحریم و رسیدن به مقاصد تجاری و صادراتی ندارد.
گواه این ادعا میتواند بررسی آماری صادرات ایران در سالهای گذشته باشد؛ زمانی که ایران خروج آمریکا از برجام را تجربه کرد. گمرک در گزارشی از وضعیت تجارت خارجی ایران که مربوط به پنجماهه ابتدایی آن سال میشد، اعلام کرد که در بازه زمانی مورد اشاره چین، امارات و هند در کشورهای عمده صادراتی و بهترتیب در رتبههای اول، سوم و پنجم قرار دارند.
از آن زمان به بعد اگرچه آمار دقیقی از صادرات محصولات پتروشیمی وجود ندارد، ولی میتوان به آخرین دادههای سازمان توسعه تجارت استناد کرد که نشان میدهد در سال گذشته گروه «پتروشیمی و پایه نفتی» با ارزش صادراتی حدود ۱۲میلیارددلاری در صدر کالاهای صادراتی ایران قرار دارد و بر اساس برنامهریزیهای انجامشده قرار است صادرات این محصولات در سال جاری به ۱۵ میلیارد دلار برسد.
با کنار هم قراردادن این دادهها میتوان به اهمیت تحریمهای جدید آمریکا پی برد. با این حساب سایه تحریمهای آمریکا این بار بر تنها روزنههای باقیمانده و ۱۵ میلیارد دلار از درآمدهای ارزی ایران سنگینی میکند.
آخرین روزهای خوش پتروشیمیها
چند روز پیش دبیرکل انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پتروشیمی به یک وبسایت اقتصادی گفته که میزان تولید محصولات پتروشیمی از نظر وزنی در هفتماهه امسال نسبت به سال گذشته هفت درصد و میزان صادرات هم ۱۳ درصد افزایش یافته است.
به گفته او میزان تولیدات محصولات پتروشیمی از نظر وزنی در هفتماهه سال ١۴٠٠ معادل ۳۸.۶ میلیون تن بوده که با هفت درصد افزایش در سال ١۴٠١ به ۴۱.۵ میلیون تن رسیده. وزن صادرات نیز از ۱۵.۵ میلیون تن در هفتماهه سال پیش به ۱۷.۵ میلیون تن رسیده و بیانگر افزایش ١٣درصدی است.
طبق اظهارات این مسئول بنابر این افزایش تولید و صادرات میزان ارزآوری پتروشیمی هم ٣٠ درصد افزایش یافته است. او توضیح داده: «در هفت ماه سال گذشته، هفت میلیارد و ٩١ میلیون دلار به نیما ارز دادیم که این عدد امسال به هشت میلیارد و ٧٣٣ میلیون و ٣٠٠ هزار دلار رسید، یعنی ٢٣ درصد ارز بیشتری به نیما داده شد».
دور از ذهن نیست که این افزایش تولید در روزهای گذشته به خبر تأمین گاز مورد نیاز این صنعت بازمیگردد. به گزارش خبرگزاری شانا ابتدای مهرماه تا ۱۵ آبانماه رکورد تحویل گاز به نیروگاهها و صنایع عمده (فولاد، سیمان و پتروشیمی) شکسته شده بود که در نتیجه آن هم فعالیت این صنایع بهصورت پایدار استمرار پیدا کرد.
از سوی دیگر در این بازه زمانی هنوز خبری از تحریمهای جدید آمریکا هم نبوده تا مشکلی پیش پای صادرات بگذارد، باید پرسید از حالا به بعد که پتروشیمیها احتمالا با جیرهبندی گاز و تحریمهای سفتوسخت آمریکا مواجه هستند، چه سرنوشتی خواهند داشت؟
حمید حسینی، رئیس هیئتمدیره اتحادیه صادرکنندگان فراوردههای نفت، گاز و پتروشیمی ایران، در پاسخ به این سؤال به «شرق» میگوید: «میزان افت تولید پتروشیمی تماما بستگی دارد به میزان سرمای زمستان پیشرو و تعداد روزهای قطعی گاز این صنایع»؛ چراکه به اعتقاد او ایده انجمن کارفرمایی پتروشیمی برای خرید گاز صرفهجوییشده مردم کمکی به جلوگیری از قطعی خوراک واحدهای پتروشیمی نمیکند.
حسینی ادامه میدهد: در شرایط کمبود گاز شکی نیست که پیش از هرکس سراغ فولاد و پتروشیمی بروند و گازشان را قطع کنند. در شرایط سرما چارهای نیست، اما اینکه انجمن کارفرمایی الان تازه به این فکر افتاده که گاز صرفه جوییشده مردم را بخرد، بیمعنی است؛ چون از نظر من اگر قصد اقدامی در این راستا را داشتند، باید پیشتر شروع کرده و گاز ذخیره میکردند یا حداقل به فکر واردات گاز مورد نیازشان بودند یا صرفهجویی را در خود واحدهای مصرفی اعمال میکردند؛ بنابراین این نوع طرحها به نظر من کمکی به جلوگیری از قطعی خوراک واحدهای پتروشیمی نمیکند. پتروشیمیها راهی ندارند جز اینکه این مدت کارهای جانبیشان را انجام بدهند و دعا کنند درجه هوا در طول روزهای باقیمانده سال پایین نباشد.
سایه سنگین تحریمها بر درآمد ۱۵ میلیارد دلاری ایران
رئیس هیئتمدیره اتحادیه صادرکنندگان فراوردههای نفت، گاز و پتروشیمی تأثیر تحریم بر مسیر صادرات را نیز اینبار کمی متفاوت ارزیابی و عنوان میکند: اگرچه اینکه آمریکا چندباره شرکتهای پتروشیمی ما را تحریم میکند چندان اثر ندارد، چون شرکتهای پتروشیمی، شرکت نفت و فراوردههای پتروشیمی همه از پیش در لیست تحریم بودهاند، اما وقتی کانالهای واسط، صرافیها و شرکتهای خریدار هم با تحریم مواجه میشوند، قطعا مشکلاتی برایمان ایجاد خواهد شد.
او میافزاید: علت این مشکل این است که زمان میبرد تا بتوانیم مشتریهای دیگری را جایگزین کنیم و کانالهای تازه برای نقلوانتقال پول پیدا کنیم. وقتی خریدار بداند آمریکا در تحریمها جدی است و ردیابی و برخورد میکنند و برایش عواقب سنگین دارد، چون در لیست تروریستی قرار میگیرند و حتی آمریکا میتواند دستگیرشان کند، طبیعتا بهراحتی خرید نمیکند. این سیستم فروش ما را با مشکل مواجه میکند.
به گفته او آمریکا میداند که از این طریق میتواند به ما فشار بیاورد برای همین هم تصمیم دارد در فرایند فروش ما سرویس حملونقل، صرافی، افرادی که بروکری میکنند و... را هم با مشکل مواجه کند.