احتمال تشدید تخریب ها، با تعویق زلزله احتمالی تهران

پول نیوز- کشور ما از نظر جغرافیایی و وضعیت قرار گرفتن آن روی پوسته کره زمین، یک منطقه زلزله خیز محسوب شده و آخرین زلزله های بالاتر از 7 ریشتر در سال 1392 در شهرستان سراوان استان سیستان و بلوچستان (زلزله 7.8 ریشتری) و در سال 1396 در شهرستان ثلاث باباجانی استان کرمانشاه (زلزله 7.3 ریشتری) رخ داده است.

در این رابطه؛ در گفت و گوی پول نیوز، با دکتر سیدمحمود فاطمی عقدا، رئیس سابق «مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهر سازی» وزارت راه و شهر سازی و دکترای زمین شناسی مهندسی از دانشگاه کوموتو ژاپن؛ وضعیت خاص پایتخت ایران را در زمینه زلزله احتمالی بررسی کرده و این که چگونه هزینه های ساخت و ساز در اقتصاد کشورمان به هدر نرود مورد بحث قرار گرفت که در این گفتگو می خوانید.

*****

*مدتی قبل رئیس مرکز تحقیقات مسکن و شهر سازی، اعلام کرد که ۹ درصد تهران در حریم و پهنه‌های گسلی تهران قرار دارد؛ از طرفی، جنابعالی هم در زمان ریاست بر این مرکز، در سال ۱۳۹۰ گفته بودید طرح تدقیق گسل‌های تهران و محل عبور گسل‌ها مشخص شده است و این در حالی است که در اسفند سال ۱۳۹۵، دکتر بیت اللهی رئیس بخش زلزله شناسی و خطرپذیری اعلام کرد که گسل بزرگ پردیسان تهران مورد شناسایی قرار گرفته است؛ حال با در نظر گرفتن این نکات، آیا ممکن است گسل‌های دیگری در تهران باشند که ساخت و ساز‌های کلانشهر تهران را تهدید کنند؟

-ممکن است این نوع گسل های مدفون وجود داشته باشند و به مرور و با مطالعاتی که انجام می شود یا با بالا بردن دقت مطالعات یا وقوع زلزله های جدید، این گسل ها تشخیص داده شوند.

گسل های زلزله، ناشی از گسیختگی زمین از طریق وقوع زلزله های گذشته بوده و ما نمی توانیم با قاطعیت اعلام کنیم که همه گسل ها در ایران و تهران شناسایی شدند چرا که برخی گسل ها به خاطر آبرفت تهران و رسوب گذاری رودخانه ها، پنهان شده اند.

لذا گسل پردیسان اگر قبلاً به عنوان دو گسل جداگانه شناخته می شد و الان به عنوان یک گسل معرفی شده، به خاطر مطالعات جدید است و این که تشخیص داده شده که می توان همه آن را به عنوان یک گسل معرفی کرد.

*وقتی که بحث آبرفت را مطرح می کنید واقعا سیل ها و سیلاب های تهران اینقدر شدید بوده اند که آثار برخی گسل ها را پوشانده باشند؟

-بله؛ برخی گسل ها عمرشان به چند هزار سال قبل برگشته و ممکن است با رسوب گذاری یا هر نوع تغییر دیگر، اثرات روی سطح زمین این گسل ها محو شود. در عین حال، وجود گسل به معنای پتانسیل بالای وقوع زلزله در یک منطقه نیست؛ چرا که اولاً یک گسل باید فعال باشد و همچنین در جایی که گسل نداریم، نمی توانیم بگوییم در آنجا زلزله نمی آید چه بسا زلزله های بعدی در نقاطی اتفاق بیفتد که قبلاً گسل وجود نداشته و گسل جدید شکل بگیرد.

از طرفی اگر گسل فعال داشته باشیم، باز ویژگی های لرزه زایی آن و خصوصاً طول گسل، مهم است و هر چقدر طول گسل، بیش تر باشد احتمال وقوع زلزله و شدت آن، بیش تر است.

*آخرین زلزله تهران که در فرورین 1209 شمسی با قدرت 7.2 ریشتر رخ داده و یک زلزله بزرگ دیگر در سال 1194 شمسی روی داده است که عامل هر دو زلزله گسل طولانی «مُشا- فشم» بوده که از فیروزکوه تهران شروع شده و تا قزوین ادامه دارد. همین گسل یک زلزله 6.5 ریشتر در سال 1044 شمسی (1665 میلادی) ایجاد کرده است.

در هزار سال اخیر، گسل نسبتاً طولانی شمال شهر تهران، فقط در سال 1117 میلادی در محدوده کرج زلزله 7.2 ریشتری ایجاد کرده که این دو گسل 4 رانش زمین ایجاد کرده اند ولی چطور مشخص می شود بقیه گسل های کلانشهر تهران که در هزار سال اخیر زلزله ایجاد نکرده اند توان لرزه زایی دارند؟

-ما برخی گسل های اصلی و بنیادین داریم که دارای طول قابل توجه هستند و آثار یا شواهد لرزه خیز بودن آنها در دهه ها و قرن های گذشته، مشهود است یا گزارش شده و برخی گسل های فرعی هم داریم یا شگستگی هایی که فرعی هستند.

در زمانی که یک گسل فعال شده و توسعه پیدا کند شکستگی هایی به موازات آن یا عمود بر آن شکل گرفته و همه اینها به عنوان سیستم گسلی یک منطقه شناخته می شوند.

در ارتباط با زلزله های تهران، می توان گفت بر اساس گزارش ها دوره بازگشت زلزله های تهران از 6.5 تا 7.2 ریشتر، حدود 180 تا 250 سال برآورد می شود.

*پس در همین سال ها و حداکثر دهه های آینده زلزله بزرگ باید در تهران یا اطراف آن رخ بدهد؟

-بالاخره تهران یک منطقه فعال لرزه خیز است و از نظر لرزه خیز بودن، کل صفحه (Plate) ایران فعال بوده و تهران نیز به عنوان یک صفحه کوچک، فرایند وقوع رانش را در هر لحظه دارد.

این منطقه، در حال ذخیره انرژی و تنش در پوسته زمین است و یک دهه قبل و به مدت یک سال، پایشی با همکاری فرانسوی ها درباره گسل «شمال تهران» انجام و مشخص شد که عدم حرکت این گسل، بیانگر افزایش ذخیره شدن تنش بیش تر در منطقه است.

*گفته شده که گسل شمال تهران واقع در کوه های شمال شهر تهران، انشعابی از گسل مُشا- فشم است.در حدود 1000 سال اخیر تعداد 5 زلزله بزرگ در این گسل اتفاق افتاده و این گسل، به عنوان خطرناک ترین گسل شناخته می شود.

آیا خطرناک تر بودن این گسل، با این 5 زلزله به نوعی کاهش پیدا کرده است یا نه؟

-خیر؛ ما زمانی که درباره دوره بازگشت زلزله ها، برای یک گسل صحبت می کنیم، این موضوع بر می گردد به شرایط انرژی هایی که تولید شده و تنش هایی که وارد و ذخیره می شود. زلزله در زمانی اتفاق می افتد که سنگ های پوسته یک منطقه، دیگر توان جذب نیروها و انرژی ها را نداشته و نیروها و تنش ذخیره شده بر حد مقاومت سنگ در عمق زمین، غلبه می کند.
وقتی می گوییم دوره بازگشت زلزله، هر 200 سال یکبار است یعنی هر 200 سال یکبار، میزان تنش وارد شده به سنگ های پوسته زمین، به حدی است که بر مقاومت سنگ ها غلبه کرده و این سنگ های پوسته زمین شکسته می شوند.

ما نمی توانیم بگوییم که چون 5 زلزله در طول 1000 سال اتفاق افتاده، اگر در آینده زلزله ای بیاید، قدرت آن کمتر است چرا که حتی ممکن است یک زلزله بزرگتر هم اتفاق بیفتد.

*در محدوده شهر ری، دو گسل وجود دارد و در سال 234 شمسی یک زلزله 7.1 ریشتری در گسل ری اتفاق افتاده. آیا لزوماً دوره بازگشت آن طولانی تر است؟

-یک علت به دوره بازگشت طولانی تر یک گسل برگشته و یک علت هم این است که اگر یک گسل فعال باشد ولی انرژی ذخیره شده تخلیه شود، زلزله اصلی می تواند به تعویق بیفتد. در گسل های ری، هر چند وقت یکبار زلزله های کوچک تا حد متوسط اتفاق می افتد و این زلزله ها می توانند، زلزله اصلی را به تعویق انداخته و به همین دلیل، دوره بازگشت زلزله در این گسل ها طولانی تر است.

البته ممکن است در طول صفحه یک گسل، انرژی آزاد نشده و تمام نیروی وارده ذخیره شود تا زمانی که زلزله اصلی اتفاق بیفتد.

*با توجه به ادعای برخی از کارشناسان و متخصصان حوزه زلزله شناسی، دوره بازگشت 150 سال و برخی هم 158 سال را برای زلزله احتمالی تهران اعلام کرده اند حال با توجه به این که 189 سال از آخرین زلزله بزرگ محدوده تهران می گذرد، آیا می توان نتیجه گرفت که تعویق زمان وقوع زلزله تهران رخ داده؟

-وقتی زلزله در دوره محاسبه شده اتفاق نمی افتد باید سابقه لرزه خیزی آنجا را بررسی کرده تا ببینیم زلزله های کوچک آن منطقه چگونه بوده و آیا این زلزله ها توانسته اند بخشی از انرژی ذخیره شده را آزاد کرده و وقوع زلزله اصلی را به تعویق بیندازند یا نه؛ همچنین ممکن است منطقه از نظر سرشت تکتونیکی یا زمین ساختی، تغییر کرده باشد.

*اگر قرار بر این است که توسعه پایدار عملی شود از آن رو ساختمان ها و تاسیسات مهم و حیاتی مثل بیمارستان ها و برج های ساختمانی نباید روی گسل زلزله ساخته شوند؛ چه توصیه هایی دارید که تلفات و خسارت های کمتری بر اثر زلزله، به جامعه و اقتصاد کشور ما تحمیل شود؟

-در مناطق لرزه خیز مثل تهران، باید سازگار با زلزله زندگی کنیم و این سازگاری یعنی این که سازه ها و ساختمان ها مطابق با شرایط لرزه خیزی منطقه طراحی و اجرا شوند که متاسفانه مشکل عمده ما این است که به هیچ عنوان به نتایج تحقیقات زمین شناسی و لرزه شناسی در طراحی ساختمان ها و سازه ها توجه نمی کنیم چرا که هنوز باور نکرده ایم که باید مطابق با طراحی صحیح و مطابق با پتانسیل های لرزه خیزی هر منطقه عمل کنیم.

برای تهران هم معتقدم ساخت و سازهایی که در تهران از سال 1370 به بعد، انجام شده ، ساخت و سازهای بهتری نسبت به قبل از آن هستند و اگر چه ما از این ساخت و سازها راضی نبوده و باز نقاط ضعف در آنها می بینیم و وضعیت ما در این زمینه مطلوب نیست ولی در مجموع ساخت و سازهای انجام شده، ریسک زلزله را کاهش داده است.