تا پیش از حمله وحشتناک ۲۶ اوت در خارج از فرودگاه بین المللی کابل، واکنش ایران به شرایط سیاسی جدید افغانستان شبیه ایالات متحده بود: انتظار داشت دولت اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان، چندین ماه دوام آورد و فضا برای نوعی تقسیم قدرت وجود داشته باشد. رهبران طالبان از تحقق دولت «فراگیر» سخن گفتند، اما شرایط برای اقلیتهایی مانند تاجیکها یا هزارههای شیعه دشوار است. طالبان همچنین باید با داعش خراسان، گروه متشکل از رهبران ناراضی طالبان و مخالف مذاکره با ایالات متحده، دست و پنجه نرم کنند. داعش خراسان احتمالا به نبردهای متعدد علیه طالبان ادامه خواهد داد به این امید که خشونتهای فرقهای و ضرب وشتم به اعمال دیدگاه آن درباره «خلافت» بر همه افغانها از جمله جنبش طالبان و پیروانش، تحمیل کند.
ایران و طالبان منافع مشترکی در مقابله با داعش خراسان دارند. منطق همکاری پیش از آنکه پای رهبران طالبان به کاخ ریاست جمهوری برسد هم آشکار بود. با این حال، طالبان و ایران در این زمینه مشترک همکاری به حمایت همه همسایگان نزدیک و دور افغانستان از جمله پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، چین و روسیه نیاز دارند. به نظر میرسد یک «بازی بزرگ» دیگر در حال آغاز شدن است و بازیکنان کلیدی برای شکل دادن به نبردهای قدرت داخلی افغانستان رقابت میکنند.
مخاطره داعش خراسان همچنین سبب میشود ایالات متحده همچنان دست کم از طریق هوایی در جنگهای افغانستان دخیل بماند. با این حال، آمریکا در این بازی به اندازه همسایگان افغانستان از جمله ایران نقش نخواهد داشت. ایران احتمالا از طریق سیاست تعامل با طالبان و دیگر نیروهای افغان با چالش جدید در همسایگی خود مقابله خواهد کرد. این استراتژی میتواند برای ایران منفعت داشته باشد، اما بی شک مخاطراتی در سطحهای داخلی و منطقهای نیز خواهد داشت.
ورای محاسبات ژئواستراتژیک، ترکیبی از علایق اجتماعی، اقتصادی، منابع، جغرافیایی و سلامت میتواند انگیزه برای همکاری یا رقابت ایجاد کند. اولویت اول ایران چالش پناهجویان است. این کشور در حال حاضر میزبان حدود ۲.۷۵ میلیون پناهنده افغان است که این مساله به به فشارهای مالی و نظام سلامت ایران افزوده است. ایران همچنین نگران انتقال مواد مخدر و سایر کالاهای قاچاق و البته نوع دلتای کووید ۱۹ از طریق این پناهجویان است. از این رو، ایران برای همکاری با طالبان در کاهش سرعت جریان پناهندگان دلایل خوبی دارد. تهران و کابل تحت کنترل طالبان در حمایت از استراتژی حاکمیتی که جریان پناهندگان را کاهش دهد، منافع متقابل دارند.
آب رودخانه هیرمند افغانستان که به منطقه سیستان ایران سرازیر میشود، یک میلیون ایرانی را سرپا نگه میدارد. در دولت قبلی افغانستان، تهران و کابل مناسبات و توافقهایی در زمینه رسیدگی به مساله اشتراک آب داشتند؛ اما به ویژه به دلیل شرایط خشکسالی افغانستان در سالهای اخیر، مناقشات زیادی وجود داشت. با توجه به اینکه رودخانه هیرمند «خط نجات آب» افغانستان است، تهران و طالبان باید هر چه زودتر راهی برای به اشتراک گذاشتن این منبع حیاتی پیدا کنند.
قاچاق مواد مخدر
افغانستان منبع حدود ۹۰ درصد تریاک غیرقانونی جهان است که بخشی از آن هم از مرزهای ایران عبور میکند. این تجارت همه گیر نوعی اعتیاد عمومی به مواد مخدر را در پی داشته و طبق یک گزارش در سال ۲۰۱۷، نزدیک به سه میلیون نفر را در ایران گرفتار کرده است. مقامات ایرانی میگویند بدون کمکهای بین المللی بیشترین آسیب را در جنگ افغانستان متحمل شده اند. وعده اخیر طالبان مبنی بر ممنوعیت هروئین هم چندان قانع کننده نیست.
جریانهای تجاری و مالی
ایران از سال ۲۰۱۸ بزرگترین شریک تجاری افغانستان بوده و صادرات قابل توجهی به این کشور داشته است: در سالهای ۱۸-۲۰۱۷ صادرات ایران به افغانستان به ۲.۷ میلیارد دلار رسید و کالاهای ایرانی ۱۱ درصد بازار مصرف افغانستان را تشکیل میدادند. صادرات برق و سوخت ایران به افغانستان هم سهم زیادی در این تجارت دارد. ایران اوایل ماه اوت صادرات نفت به افغانستان را برای مدت کوتاهی متوقف کرد، اما پس از درخواست مستقیم طالبان، صادرات را از سر گرفت. ایران به دلیل تحریمهای آمریکا از نظر مالی به درآمد حاصل از صادرات به افغانستان نیاز دارد.
منافع متقابل، عدم قطعیتهای متعدد
سران ایران در مواجهه با موارد متعدد عدم قطعیت، در صدد مدیریت محتاطانه مخاطرات و فرصتها برآمده اند. ایران پیشتر ظرفیت چشمگیر خود را در حفظ طیف وسیعی از روابط و شبکهها نشان داده است. در واقع، در رابطه با طالبان میتوان گفت که ایران عمل گرایی بیشتری از ایالات متحده داشته و اکنون آماده است برای مقابله با دشمن مشترک منطقهای یعنی داعش خراسان، از مزایای روابط عمل گرایانه استفاده کند. شراکت به شدت حساس خواهد بود و شکافها در رهبری طالبان، آن را پیچیدهتر خواهد کرد. با این حال، ایران و طالبان منافع متقابلی دارند و احتمالا به نفع همکاری، رقابت دیرینه را پشت سر خواهند گذاشت.