بازار جهانی نفت و استراتژی سازمان اوپک

اوپک بخش عمده‌ای از عرضه نفت را در بازار جهانی به خود اختصاص داده است. از آنجا که اقتصاد اکثر کشور‌های عضو اوپک به شدت تحت تأثیر درآمد‌های نفتی است، کاهش درآمد‌ها ضمن تأثیر بر اقتصاد آن‌ها بر تصمیمات آن‌ها یعنی میزان تولید و سهم آن‌ها از بازار اوپک تأثیر خواهد گذاشت. ایران دومین عضو بزرگ اوپک می‌باشد و به این جهت تصمیمات اوپک اقتصاد نفتی ما را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین در چنین شرایطی، بررسی تصمیمات اوپک و شناسایی منافع و مشکلات متأثر از این تصمیمات می‌تواند اهمیت ویژه‌ای داشته باشد. ضمناً می‌توان از نتیجه تصمیمات اوپک برای تجربه اندوزی در مقابله با بحران‌ها و کاهش‌های قیمت در آینده استفاده کرد.

بروز هرگونه عدم تعادل وسیع در بازار‌های اقتصادی در سطح داخل و خارج کشور که متأثر از عوامل درونزا و برون زای بازار باشد، بحران اقتصادی قلمداد می‌شود. به دلیل ارتباط بازار‌ها با یکدیگر (بازار پول و سرمایه، کار، کالا و خدمات) بحران از یک بازار به سایر بازار‌ها سرایت نموده و گاه کل اقتصاد را درگیر می‌نماید. اثرات سوء ناشی از بحران‌ها به اشکال مختلفی از قبیل: نرخ تورم بالا، کاهش رشد اقتصادی، رکود گسترده و کاهش اشتغال، کسری تراز پرداخت‌ها و ... ظهور نموده و در سطح بین المللی به سایر کشور‌ها نیز تسری می‌یابد.

زمانی که نرخ یورو به دلار افزایش می‌یابد (دلار با ارزش‌تر می‌شود) قیمت نفت کاهش می‌یابد و بالعکس. بنابراین رابطه معکوسی بین افزایش ارزش دلار و قیمت نفت برقرار است که علت این امر به ویژگی پول ذخیره بودن دلار برمی گردد. این حالت پول ذخیره بودن دلار، از بازار نفت ناشی می‌شود جایی که همه قیمت‌ها به دلار بوده و تمام مبادلات به منظور جلوگیری از تغییر قیمت‌ها و دستمزد‌ها به دلار صورت می‌گیرد. وقتی دلار ارزش خود را در مقابل یورو و یا سایر ارز‌ها از دست می‌دهد به دلیل اینکه بهای نفت به دلار پرداخت می‌شود منطقی به نظر می‌رسد که تولیدکنندگان برای حفظ درآمد قبلی خود قیمت‌ها را افزایش دهند.

پایین بودن انعطاف پذیری در اقتصاد، در عمل وقفه‌ای تا کاهش تقاضا در بازار وجود خواهد داشت. به همین دلیل ابتدا قیمت نفت افزایش یافت ولی به تدریج و با گسترش بحران به اروپا و همچنین تأثیر بر تقاضای جهانی برای نفت، مرحله دوم روی داد. یعنی با گسترش بحران به منطقه یورو، نرخ یورو نسبت به دلار افزایش یافت و در نتیجه قیمت نفت کاهش یافت و از طرف دیگر عامل تقاضا وارد عمل شد.

اوپک به عنوان مجموعه‌ای از صادرکنندگان نفت با ۱۲ عضو به عنوان عاملی مؤثر در بازار نفت فعالیت می‌کند. هرچند که در طول زمان با ایجاد شرکت‌های نفتی کوچکتر سهم اوپک در بازار جهانی نفت کاهش یافته است ولی هنوز اوپک سهم عمده‌ای در این بازار دارد. ایران دومین تولیدکننده نفت اوپک است. با توجه به اقتصاد نفتی کشور، قیمت نفت و درآمد‌های حاصل از آن حائز اهمیت است. بنابراین بررسی تغییرات قیمت و تصمیمات اوپک به دلیل عملکرد ایران در چهارچوب سهمیه بندی‌های اوپک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

طبیعتاً این کاهش قیمت‌ها باعث تغییرات گسترده‌ای در شاخص‌های اقتصاد کلان کشور‌های عضو اوپک خواهد شد. از آنجا که بیشتر اعضای اوپک، کشور‌های در حال توسعه هستند و اقتصاد آن‌ها وابسته به نفت است، تغییرات قیمت نفت، اقتصاد این کشور‌ها را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.

اثرات سوء ناشی از بحران‌ها به اشکال مختلفی از قبیل: نرخ تورم بالا، کاهش رشد اقتصادی، رکود گسترده و کاهش اشتغال، کسری تراز پرداخت‌ها و ... ظهور نموده و در سطح بین المللی به سایر کشور‌ها نیز تسری می‌یابد.

کشور‌های بزرگ اوپک می‌توانند با افزایش تولید، درآمد خود را افزایش دهند ولی کشور‌های کوچک، به دلیل عدم توانایی افزایش تولید، بیشتر تمایل به افزایش قیمت‌ها دارند تا افزایش در میزان تولید.

بحران مالی بر تقاضای کشور‌های توسعه یافته تأثیر عمده‌ای گذاشته و از طرف دیگر با کاهش رشداقتصادی کشور‌های در حال توسعه (مانند چین و هند) تقاضا برای انرژی، از جمله نفت، با روند نزولی روبرو بوده است. در پی این کاهش تقاضا، قیمت نفت نیز افت شدیدی را تجربه کرده است. کشور‌های عضو اوپک نیز تحت تأثیر این بحران در بازار نفت، با کاهش در تولید ناخالص ملی، کاهش تورم، کاهش درآمد‌های دولتی و افت تراز حساب جاری روبرو بوده اند.

اوپک در واکنش به این بحران ها، دو گزینه دارد؛ یکی کاهش تولید، که در نهایت منجر به افزایش تولید و کاهش رفاه می‌شود و دیگری حفظ سطح تولید و پذیرفتن ریسک شکست قیمت. هر کدام از این انتخاب‌ها منافع و مشکلاتی را به همراه خواهد داشت و در حالت کلی، راه حل بهینه‌ای وجود ندارد. اما به نظر می‌رسد در شرایط موجود بهترین کار، کاهش تولید به منظور افزایش قیمت است. ولی نباید این کاهش تولید بیش از اندازه باشد بلکه باید طوری انجام گیرد که قیمت نفت را در حد معقول نگاه دارد و از طرف دیگر شرایطی را به وجود آورد تا به اقتصاد جهانی در جهت مقابله با وضعیت کنونی کمک نماید زیرا بهبود شرایط و افزایش تقاضا، خود در بلندمدت منافع زیادی برای اوپک به همراه دارد. در مورد ساختارشکنان نیز، به نظر می‌رسد باید با وجود چنین مشکلاتی، اوپک با شجاعت دست به کاهش تولید بزند و از منافع بلندمدت این تصمیم بهره‌مند شود.