نقش اکو در توسعه اقتصادی کشورهای عضو/اجلاس اکو فرصت خوبی برای کاهش تنش در منطقه است

عبدالرحیم گواهی دبیرکل اسبق سازمان همکاری اقتصادی (اکو) با تاکید بر اینکه اجلاس سران اکو فرصت خوبی است که به بهانه آن کشور‌های بزرگ منطقه گردهم آمده و رایزنی کنند، اجلاس در جهت اهداف اکو آنقدر مهم نیست، ولی جلسات جانبی نشست در راستای کم کردن تنش بین اعضا اکو می‌تواند موثر و مفید باشد. اوضاع منطقه و جهان از زمان تاسیس اکو فرق زیادی کرده است. یک روزی این سازمان و سه کشور ایران، ترکیه و پاکستان بازوی آمریکا در منطقه بودند، اما اکنون این سه کشور چیزی به اسم اشتراک کامل در دوستی با آمریکا ندارند، ایران که مطلقا ارتباطی نداشته و حتی خصومت هم دارد. دو کشور دیگر یعنی ترکیه و پاکستان نیز به نحوی رویکردهایشان متفاوت است. از مسائل سوریه در نظر بگیرید تا عرب‌هایی که خیلی از آن‌ها با ما دوستی ندارند و نزدیکی غیر قابل انکار پاکستان با طالبان و... همه این‌ها باعث شده که به طور کلی شرایط فرق داشته باشد.

سازمان همکاری‌های اقتصادی ( Economic Cooperation Organization) مخفف نام اکو، یک سازمان اقتصادی منطقه‌ای است. سه کشور ایران، پاکستان و ترکیه در سال ۱۳۴۳ نخستین بار این اتحادیه را تأسیس کردند. در ابتدا با نام سازمان همکاری عمران منطقه‌ای «آر سی دی» آغاز به کارکرد، اما پس از انقلاب در ایران کار آن متوقف شد و در سال ۱۳۶۴ مجدداً با نام اختصاری «اکو» فعالیت خود را از سر گرفت. پس‌ از فروپاشی شوروی‌ در سال ۱۳۷۲ کشورهای افغانستان، جمهوری‌آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان به سازمان اکو پیوستند. به مناسبت پیوستن این کشورها و افزایش اعضای این سازمان از ۳ کشور به ۱۰ کشور، روز هفتم آذر ۱۳۷۱، به‌عنوان روز اکو نام‌گذاری شد.

طبق اساسنامه این سازمان، اکو برای بهبود شرایط توسعه اقتصادی پایدار کشورهای عضو تلاش می‌کند و برای حذف تدریجی موانع تجاری در این منطقه فعالیت دارد. از دیگر اهداف اکو، تهیه برنامه مشترک برای توسعه منابع انسانی در این ده کشور است. این سازمان هم‌چنین برای تسریع برنامه توسعه حمل و نقل و ارتباطات فعالیت می‌کند. گرایش جهانی به الگوی توسعه مبتنی بر اقتصاد آزاد و افزایش صادرات موجب شده کشورهای منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای به‌سوی همکاری درزمینهٔ تجارت و صنعت، به‌عنوان ابزاری کارآمد توسعه اقتصادی و اجتماعی قدم بردارند. مهم‌ترین نقش اکو برای کشورهای عضو، توسعه روابط اقتصادی آنان است، اگرچه با موانع اقتصادی- سیاسی مواجه است.

نقش اکو در توسعه اقتصادی کشورهای عضو

صاحب‌نظران بر این باورند که اکو مانند دیگر سازمان‌های منطقه‌ای در جهان سوم برای رسیدن به اقتدار فراملی، راهی طولانی در پیش دارد. انسجام اقتصادی کشورهای عضو اکو را می‌توان بر اساس شاخص‌هایی چون مشابهت نظام اقتصادی موردبررسی قرار داد. ترکیه و پاکستان دارای اقتصاد آزاد، ایران دارای اقتصاد مختلط و بازار آزاد است. شش کشور بازمانده از اتحاد شوروی عضو این سازمان، همگی دارای نظام سوسیالیستی و متمرکز بودند که پس از استقلال با دشواری‌هایی برای گذار از این سیستم به‌نظام بازار آزاد روبرو شدند. برخی از کشورهای اکو رویکرد کلان اقتصادی تقریباً مشابه دارند. ایران، آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان از صادرکنندگان نفت و گاز بوده و با یکدیگر رقابت دارند. این کشورها درزمینهٔ اکتشاف، استخراج و توسعه منابع دریایی به تکنولوژی پیشرفته و سرمایه‌گذاری خارجی نیاز دارند. ترکیه، پاکستان و افغانستان از خریداران انرژی هستند، اما نیاز آن‌ها در سطحی نیست که بخش زیادی از صادرات نفت و گاز کشورهای تولیدکننده اکو را جذب کند. تمامی اعضای اکو از کشورهای درحال‌توسعه‌اند و بیشتر آن‌ها صادرکنندگان مواد اولیه و تولیدات کشاورزی محسوب می شوند. اکو برای توسعه اقتصادی اعضای خود باید به این موضوعات توجه کند.

یکی از مهم‌ترین فرصت‌های اکو بحث انتقال انرژی به بازارهای مصرف جهان است. در این زمینه نقش سه کشور ایران، ترکیه و پاکستان حائز اهمیت است. یکی از فرصت‌های پیش روی اکو در پرتو تحولات سیاسی و اقتصادی سال‌های اخیر نیاز روزافزون اتحادیه اروپا به انرژی است. طی این سال‌ها مصرف گاز طبیعی و نیاز به تنوع بخشی در اروپا افزایش‌یافته است. بخش عمده‌ای از گاز مصرفی اروپا از روسیه، نروژ و ... تأمین می‌شود. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که میزان وابستگی اروپا به گاز وارداتی تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۷۵% افزایش خواهد یافت. این امر در کنار بروز برخی مشکلات سیاسی بین اروپا و روسیه به‌ویژه با وقفه‌ای که در زمستان سال ۲۰۰۵ و در اوج تقاضا در گاز دریافتی از روسیه به وجود آمد مشکلات فراوانی را برای اروپایی‌ها در پی داشت. در این راستا عزم اروپا برای متنوع سازی تقویت شد. در صورت اتخاذ یک موضع هماهنگ در بخش انرژی از سوی اکو فرصت بزرگی را در اختیار اعضای این سازمان قرار می‌دهد تا با برنامه‌ریزی مناسب در بحث انتقال انرژی به نفع اعضای خود بهره‌برداری کند.

کارشناسان معتقدندحجم مبادلات تجاری اکو در سال‌های اخیر رشد مطلوبی داشته و افزایش همکاری‌های منطقه‌ای به‌ویژه در میان کشورهای درحال‌توسعه یک ضرورت جدی است. کشورهای درحال‌توسعه و نیز اعضای اکو به مزایای این همکاری مانند گسترش بازارها، افزایش توان اقتصادی، ایجاد رقابت‌های قدرتمندانه با افزایش کارایی منطقه‌ای و بهبود قدرت چانه‌زنی در تجارت بین‌المللی توجه کرده‌اند. اعضای اکو در مسیر تحقق یک طرح همکاری منطقه‌ای موفق با دشواری‌های جدی مواجه هستند. اکو می‌تواند در چارچوب یک عضو سازمان‌دهی منسجم و هماهنگ توسعه اقتصادی را افزایش دهد و باعث شود این کشورها از وابستگی اقتصادی به کشورهای بزرگ دست بکشند و نیازهای داخلی خود را توسط کشورهای عضو اکو حل کنند.

نقش ایران و قدرت‌های خارجی در روند اکو

آمریکا و اتحادیه اروپا مهم‌ترین قدرت‌های خارجی‌اند که در طول حیات اکو نقش بسیار بارزی را در تخریب و تضعیف روند همگرایی در این سازمان داشته‌اند. آمریکا در سال ۱۳۷۷ در «راهبرد نوین آسیای مرکزی»، حمایت کامل از کشورهای منطقه برای کسب استقلال واقعی از روسیه، استفاده از منابع نفت و گاز را ازجمله سیاست‌های موردنظر خود اعلام کرد. هدف اصلی آمریکا از دخالت در کشورهای عضو اکو، مهار و تضعیف ایران است که این امر انسجام درونی اکو را تحت تأثیر قرار داده است. نارضایتی شدید آمریکا با برنامه‌هایی چون موافقت‌نامه گاز ایران و ترکیه، انتقال گاز ایران به شبه‌قاره هند از طریق خط لوله صلح و نیز مخالفت با پیشنهاد تشکیل اوپک گازی از سوی ایران را می‌توان ازجمله تلاش‌های واشنگتن برای تضعیف ایران دانست که به‌صورت خودکار موجب تضعیف جایگاه اکو گردیده است.

اتخاذ رویکردی مشترک، یکپارچه و الزام‌آور در پرتو سیاست بازدارندگی برای مقابله بانفوذ قدرت‌های خارجی امری حیاتی برای اکو محسوب می‌شود. ایالات‌متحده اجرای استراتژی انزوای ایران را در حوزه طبیعی‌اش دنبال می‌کند که بخشی از آن استراتژی جلوگیری از عبور لوله‌های انتقال نفت و گاز منطقه خزر از خاک ایران است. آمریکا به دنبال جلوگیری از ساخت خط لوله انتقال منابع انرژی دریای خزر به بازارهای بین‌المللی، از طریق ایران بوده است. کشورهای عضو اکو برای جلوگیری از دخالت قدرت‌های فرا منطقه‌ای باید انسجام درون‌سازمانی خود را تقویت کنند.

ایران به دلیل داشتن مرز زمینی با پنج کشور عضو اکو، دارا بودن موقعیت استراتژیک برای برقراری اتصال سایر اعضاء به آب‌های بین‌المللی و استقرار دبیرخانه دائمی اکو در تهران از موقعیت محوری در این سازمان برخوردار است. محصور بودن کشورهای آسیای مرکزی عضو این سازمان، باعث شده که روابط اقتصادی و تجاری با ایران برای آنان دارای اهمیت باشد. ایران به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای می‌تواند نقش مهمی در توسعه اقتصادی اکو داشته باشد.حوزه همکاری بین کشورهای عضو اکو با توجه به جمعیت، وسعت و استعدادهای که درزمینهٔ های مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی همچنان با جایگاه حقیقی این سازمان در سطح جهان ازنظر همکاری‌های درون منطقه‌ای فاصله زیادی وجود دارد. با توجه به شرایط ایران و ترکیه به‌عنوان بزرگ‌ترین اعضای این سازمان، باید تلاش‌های خود را در سطوح مطلوب تقویت کنند، تا موقعیت این سازمان در بین سازمان‌های بین‌المللی در سطح جهان ارتقا یابد.

اگر همه سران کشور‌های عضو در سطح روسای جمهور شرکت کنند و نخست وزیر و معاون اول نفرستند فرصت خوبی است تا بتوانند در مورد مسائل دو جانبه نیز رایزنی و گفت‌وگو کنند، مثلا رئیس جمهور کشورمان در مدت برگزاری اجلاس فرصت پیدا می‌کند تا با علی اف رئیس جمهور آذربایجان نیز درباره مسائل به وجود آمده گفت‌وگو کند، بنابراین اجلاس سران اکو فرصت خوبی است که به بهانه آن کشور‌های بزرگ منطقه گردهم آمده و رایزنی کنند، در واقع اصل اجلاس را در جهت اهداف اکو آنقدر مهم نمی‌دانم که جلسات جانبی نشست در راستای کم کردن تنش بین اعضا اکو می‌تواند موثر و مفید باشد.

اکو یک سازمان منطقه‌ای دولتی محسوب می‌گردد که در سال ۱۹۸۵ از سوی ایران، پاکستان و ترکیه با هدف پیشبرد همکاری‌های اقتصادی، فنی و فرهنگی میان کشور‌های عضو تاسیس شد. اکو در واقع جانشین سازمان همکاری منطقه‌ای برای توسعه (RCD) می‌باشد که از سال ۱۹۶۴ تا ۱۹۷۹ موجودیت داشت. در سال ۱۹۹۲، سازمان هفت عضو کشور جدید را به عضویت پذیرفت که عبارتند از: افغانستان – آذربایجان، قزاقستان – قرقیزستان – تاجیکستان – ترکمنستان و ازبکستان.

حجم روابط اقتصادی کشورمان با کشوری مثل ترکیه یا آذربایجان را با حجم روابط امارات و آمریکا مقایسه کنید. چرا باید حجم روابط ما با ترکیه با این همه امکاناتی که داریم در این سطح باشد یک کالا از ایران به ترکیه رفته بعد از آنجا با تغییر اسم به کشور دیگری ارسال می‌شود در حالی که باید تفاهم منطقی وجود داشته باشد.

منطقه اکو از دورنمای روشن تجاری برخوردار است. علیرغم ترکیب جمعیتی جوان آن، اکو در قالب یک سازمان موفق و خوش آتیه منطقه‌ای توسعه یافته است. جایگاه بین المللی آن رشدی فزاینده دارد. با وجود این، سازمان با چالش‌هایی در خصوص اهداف خود روبرو است. از همه مهمتر، منطقه فاقد زیر ساختار و نهاد‌های مناسبی است که سازمان بتواند اهداف توسعه‌ای خود را دنبال و از منابع موجود منطقه‌ای حداکثر استفاده را کرد.
بیش از ۱۲ سال است که کشور‌های عضو اکو جهت تسریع در توسعه منطقه‌ای از طریق تلاش‌های مشترک خود همکاری می‌کنند. در کنار پیوند‌های نزدیک فرهنگی و تاریخی مشترک، کشور‌های عضو توانسته‌اند تا از روابط موجود زیر ساختاری و تجاری امید‌های خود را به واقعیت‌های ملموسی تبدیل کنند. اکو مبادرت به تعریف چندین پروژه بر اساس طرح‌های اولویت دار مبتنی بر همکاری کرده، که عبارتند از: انرژی – تجارت – حمل و نقل – کشاورزی و کنترل مواد مخدر.