آیا ایران از ظرفیت استراتژیک خود استفاده بهینه می‌کند

ایران اکنون در حال تجربه سخت‌ترین و جامع‌ترین تحریم‌های تاریخ روابط بین­‌الملل است. برخی تاکید دارند در شرایطی که مسیر تجارت رسمی بسته شده و دور زدن تحریم‌ها سخت است، استفاده از ظرفیت‌های جغرافیایی و برقراری ارتباطات خاص با همسایگان می‌تواند بسیاری از چالش‌ها به ویژه در زمینه تامین منابع ارزی یا دریافت کالا‌های مورد نیاز را رفع کند. فعال بودن چرخ‌های صنعت از طریق صادرات کشور موجب ایجاد اشتغال و درآمد برای کشور و مردم نیز می‌شود. کشور‌های همسایه از نظر توسعه اقتصادی، جمعیت، نوعی حکمرانی، منابع و امکانات با هم در شرایط مساوی نیستند. به طوری که ملاحظه می‌شود در میان ۱۵ کشور فوق دو کشور روسیه و ترکیه از نظر سطح رفاه، امکانات سرزمینی و منابع مالی یا توانایی‌های صنعتی و اقتصادی وضعیتی فراتر از سطح منطقه را دارند یا در تامین نیاز‌های داخلی خود تاحدودی خودکفا هستند.

امارات متحده عربی، از نظر جذب سرمایه­­‌گذاری و ارتباطات بین المللی در شرایط خاصی قرار گرفته است. کشور‌های عراق و افغانستان جنگ­های خانمان سوزی را پشت سر گذاشته اند. این دو کشور از جمله کشور‌هایی هستند که به دلایل سیاسی و فرهنگی مبادلات تجاری و اقتصادی کشورمان با آن‌ها به نسبت فعال­تر از دیگر کشور‌ها بوده است. همجواری با عراق، پاکستان و افغانستان که طی چند ده اخیر به دلیل بحران­های داخلی نیازمند خدمات فنی و مهندسی ایران برای بازسازی زیرساخت‌های اقتصادی خود هستند در کنار همجواری با روسیه و ترکیه به عنوان پل ورود تجار و بازرگانان ایرانی به اروپا بخشی از ظرفیت توسعه روابط اقتصادی با کشور‌های همسایه است و دیگر کشور‌ها هر یک به نوعی به منابع اولیه یا تولیدات دیگر کشور‌های دیگر محتاج اند. همجواری ایران با کشور‌هایی همچون اذربایجان، ترکمنستان وارمنستان به عنوان دروازه ورود به بازار ۳۰۰ میلیون کشور‌های آسیای میانه و حوزه قفقاز، درکنار موقعیت جغرافیایی ایران به عنوان حلقه ارتباط راهگذر شمال به جنوب و شرق به غرب برای توسعه ترانزیت کالا، سواپ (معاوضه) نفت و اتصال به شبکه­های بین­المللی، انتقال برق یک فرصت است. ایران در مجموع با جمعیتی نزدیک به ۶۲۸ میلیون نفر همسایه است. بر اساس نظر کارشناسان، مبادلات تجاری ایران با ۱۵ کشور همسایه تا ۱۵۰ میلیارد دلار قابلیت افزایش دارد.

در تجارت جهانی، همسایگان هر کشوری برای مقاصد تجاری از اهمیتی بیشتری برخوردارند. این اهمیت هم از نظر بازار‌های هدف در کشور همسایه و هم از نظر موقعیت گذرگاهی خشکی و دریایی کشور‌های همسایه برای توسعه تجاری با سایر کشور‌ها قابل توجه می‌باشد. همچنین ارتباط اقتصادی میان کشور‌ها به توسعه اقتصادی، روابط سیاسی و امنیت پایدار کمک می­کند. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. با توجه به موقعیت ژئو پلتیکی و همسایگی با ۱۵ کشور، تدوین برنامه برای داشتن یک دیپلماسی اقتصادی کارآمد و اثر بخش ضرورت دارد. کشور ایران با ۱۵ کشور از طریق زمینی (هفت کشور پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق) و از طریق دریایی (هشت کشور روسیه، قزاقستان، کویت، عربستان، قطر، بحرین، امارات متحده عربی و عمان) دارای مرز مشترک است. ظرفیت تجارت و صادرات کالا از ایران به ۱۵ کشور همسایه بسیار فراتر از میزان کنونی آن است.

سهم کشور‌های همسایه از تجارت خارجی ایران

در سال ۱۳۹۸، ۱۵ کشور همسایه ایران سهم ارزشی ۶۰ درصدی از کل صادرات و ۳۷ درصدی از کل واردات ایران را به خود اختصاص داده‌اند که این سهم در سال ۱۳۹۹ افزایش یافته است. در عین حال در مجموع، تراز تجاری ایران با این ۱۵ کشور مثبت ارزیابی شده است. جزئیات تجارت با کشور‌های همسایه نشان می‌دهد ایران تنها با دو کشور امارات و روسیه دارای کسری تجاری است. اما با ۱۳ کشور دیگر دارای تراز تجاری مثبت است. علاوه بر این، ارزش صادرات کالا به ۹ کشور روند کاهشی و به ۶ کشور روند افزایشی داشته است. همچنین واردات از ۷ کشور کاهش یافته است و ورود کالا از ۸ کشور نیز در سال ۹۸ افزایشی بوده است. بیشترین رشد صادرات ایران مربوط به فروش کالا به ارمنستان است و بیشترین رشد ارزشی واردات به عراق تعلق دارد. (دنیای اقتصاد) گزارش اتاق تهران بیانگر این است که بدلیل عدم آمادگی کافی زیر ساخت‌های حمل و نقل گمرکی و موانع دیگر در ایران، از واردات ۲ هزار میلیارد دلاری کشور‌های همسایه، ایران سهم یک درصدی دارد.

برخی همسایگان ایران هر چند در دوران تحریم­های ظالمانه منافع سرشاری در قبال این تحریم­ها کسب کردند، امّا در بزنگاه­ها نیز یار و مددکار تجار و بازرگانان ایرانی بودند که به دنبال گشوده شدن فصل جدید در فضای اقتصاد ایران بعد از لغو تحریم­ها می­تواند نقش به سزایی در تحکیم بیش از پیش روابط اقتصادی داشته باشد.

سهم تجارت ایران با همسایگان

برای اقتصاد ایران مقرون به صرفه است که ابتدا کالای خود را به کشور‌های همسایه صادر کند، زیرا هزینه حمل و نقل زیادی به آن تعلق نمی­گیرد و ارتباط صمیمانه‌تر و راحت‌تر است. همسایگان ایران بسته به شرایط نیاز‌های کالایی متفاوتی دارند، امّا در میان همسایگان ایران، افغانستان و عراق هم به کالا‌های ساختمانی و هم به لوازم منزل و صنایع غذایی نیاز دارند. در سال‌های اخیر بیش از ۵۰ درصد صادرات ایران و حدود ۳۰ درصد واردات نیز از کشور‌های همسایه تامین شده است. حدود ۴۰ درصد مبادلات تجاری ما با کشور‌های همسایه است که البته اگر بخش خدمات اضافه شود سهم بیشتری از حجم مبادلات تجاری ایران با کشور‌های همسایه از این میزان بیشتر می‌شود.

در ترکیب کالا‌های صادراتی ایران در مقایسه با گذشته، خام فروشی کالا‌ها کاسته شده و صادرات کالای با ارزش افزوده بالا در حال افزایش است، به نحوی که در سال‌های اخیر در مجموع اقلام صادراتی کشور، ۲۴۲ قلم کالای جدید اضافه شده که اگر به ترکیب توجه شود مشاهده می­شود میانگین قیمت این کالا‌ها در مقایسه با میانگین قیمت کل کالا‌های صادراتی ایران افزایش بیش از ۳ برابری دارد که نشان می‌دهد در این کالا‌ها سهم فناوری بیشتر است و صدور این کالا‌ها برای ایران مقرون به صرفه است. ایران با داشتن ۱۵ کشور همسایه با جمعیتی حدود ۶۲۰ میلیون نفر و ظرفیت­های جاده­ای، دریایی، ریلی، کشاورزی، صنعتی، معدنی و فناوری، بسیاری از کمبود‌ها با همکاری کشور‌های همسایه رفع خواهد شد.

ظرفیت­های کشور‌های همسایه از نظر دسترسی به جاده، ریل، هوا، خط دریایی و امکانات کشاورزی و صنعتی شرایط خوبی برای همکاری ایجاد می­کند، برای مثال سیمانی که به پاکستان صادر می­شود موجب شده برخی از نیازهایشان برآورده شود ضمن اینکه در این حوزه برخی از نیاز‌های عراق را تامین می‌شود. به جز عراق کشور‌های همسایه جزو ده کشور اول شرکای تجاری ایران نیستند و علت آن وابستگی ایران به صنایع و فناروی برخی کشور‌ها است. ضمن اینکه حضور چین با حجم عظیم کالایی در بازار همه کشور‌ها به ویژه ایران در شکل گیری و رتبه بندی شرکای تجاری ایران موثر بوده است. همچنین صادرات نفتی و کالا‌های پتروشیمی به منطقه صورت نگرفت، زیرا این کشور‌ها بی نیاز هستند البته در بخش کالای مصرفی و کشاورزی صادرات به کشور‌های منطقه انجام می‌شود، اما از ظرفیت‌های همکاری منطقه کمتر استفاده شده و به طور نمونه ظرفیت مبادلات کالایی ایران با عراق حدود ۴۰ میلیارد دلار است در حالیکه این رقم حدود ۶ میلیارد دلار است.

حجم مبادلات کالایی غیر نفتی با ترکیه ۴ میلیارد دلار است در حالیکه برای ۳۰ میلیارد دلار هدف گذاری شده است؛ و این ظرفیت وجود دارد ضمن اینکه حجم مبادلات ارمنستان و پاکستان و جمهوری تازه استقلال یافته بسیار پایین است. بررسی ظرفیت‌های همکاری میان ایران با کشور‌های همسایه بیش از پیش ظرفیت و چشم انداز توسعه همکاری‌ها بین ایران با همسایگانش و هچنین کشور‌های منطقه را روشن می‌کند.

برای تقویت و توسعه نفوذ تجاری در بازار کشور‌های همسایه لازم است مناسب­‌ترین کالا‌ها بر اساس پتانسیل کشور‌ها اولویت بندی شود و با استفاده از دیپلماسی فعال اقتصادی، زمینه برای توسعه صادارت به این کشور‌ها فراهم شود.

از دولت و بانک مرکزی انتظار می‌رود در ماه­های پایانی سال از اعمال محدودیت‌های جدید به‌ویژه در حوزه ارزی و پیمان‌سپاری ارزی پرهیز کند. سازوکار‌های هدفمندی تهیه شود تا براساس آن بتوان از ظرفیت‌های توافقنامه‌ها و پیمان‌های تجاری منطقه‌ای ضمن متنوع‌سازی مسیر نقل و انتقال پول، بیشترین بهره برد.

بازسازی جایگاه اتاق‌های بازرگانی مشترک
ضعف امکانات مرزی کشور با همسایگان تاکید و تصریح کرد و خواست تا اتاق‌های بازرگانی مشترک به وزارت خارجه در راستای کمک به رفع موانع اقتصادی با کشور‌های همسایه در شرایط جدید اقتصادی ترتیبی اتخاذ شود که برای صدور کالا‌های با ارزش افزوده بیشتر، به شرایط بهتری فراهم شود.

در موضوع آب که امروز از مشکلات اساسی ایران است می­توان برخی از کشت­ها را فرامرزی و در کشور‌های شمال ایران انجام داد که کشت دانه­های روغنی و غلات از آن جمله است. این کشور فرامرزی می­تواند امنیت غذایی ایران را حفظ کند.

از ظرفیت منابع کشور‌های جنوب ایران می­توان برای معاوضه و انتقال انرژی استفاده کرد. به طور نمونه کشور قطر هیچ راه خشکی به کشور‌های اروپایی ندارد از این رو اگر بتوان گاز قطر را از نقطه اصلی استخراج دریافت و از داخل ایران و ترکیه به اروپا منتقل کرد میزان درآمدی که برای ایران ایجاد می‌شود بسیار بیشتر از درآمد فروش گاز برای ایران است. این معاوضه انرژی برای قطر نیز مفید خواهد بود، زیرا از حالت تک خریداری درخواهد آمد و راهی به بازار جهانی پیدا خواهد کرد.