ایران رتبه سوم فرونشست در دنیا

رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به وضعیت سفره‌های زیرزمینی گفت: ایران به لحاظ نرخ فرونشست زمین، جزو سه کشور اول دنیا محسوب می‌شود.

«علی بیت‌اللهی» عضو هیئت علمی و رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه فرونشست به صورت مستقیم با کاهش سطح آب زیرزمینی در دشت‌های کشور ارتباط دارد، گفت: وقتی آب در لایه‌های سطح زمین پایین می‌رود، این لایه‌ها بر روی هم انباشته شده و در نتیجه آن سطح زمین نیز پایین می‌رود. این مکانیسم را فرونشست زمین می‌دانیم.

وی افزود: علت اصلی پایین رفتن سطح آب زیرزمینی بیلان منفی در این آب‌ها است که موجب کسری مخزن می‌شود به این معنی که مصرف و استحصال آب زیرزمینی از تغذیه آن‌ها بیشتر است. به طور مرتب در فصول مختلف سال بخشی از بارندگی‌ها و نزولات جوی جذب لایه‌های زمین می‌شود و سفره‌های آب زیر زمینی را تغذیه می‌کند اگر این میزان با میزان برداشت متعادل باشد سطح آب نوسان نخواهد داشت و در نتیجه فرونشستی هم رخ نخواهد داد.

بیت‌اللهی تأکید کرد: تمامی راهکار‌های اجرایی ما برای مقابله با فرونشست باید متوجه این موضوع باشد که میزان مصرف آب زیرزمینی را کاهش دهیم در غیر این صورت پدیده فرونشست رخ می‌دهد.

این زمین‌شناس با بیان اینکه خشکسالی‌های ممتد و کمبود بارندگی به شکل برف نیز از جمله دیگر دلایل خالی شدن سفره‌های زیرزمینی است، گفت: این موضوع به ویژه در کوهستان‌ها و مناطق آبریزی که از آن‌ها تغذیه می‌کند نمود بیشتری دارد. از سوی دیگر در این مناطق وقتی دمای هوا بالا می‌رود نزولات جوی به صورت باران بوده و به صورت سیل‌آسا رد شده و امکان تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی کمتر می‌شود.

فرونشست در تمام استان‌های کشور
وی با اشاره به برآورد‌های زمین‌شناختی در ۳۰۰ سایت مختلف کشور، گفت: در حال حاضر پدیده فرونشست در تمامی استان‌های کشور به غیر از گیلان وجود دارد. در گیلان نیز به دلیل کم‌آبی به ویژه در مناطق جلگه‌ای کم‌کم شاهد فرونشست خواهیم بود.

وی تأکید کرد: پیش‌بینی ما این است که گستره پدیده فرونشست بیشتر خواهد شد و متوسطی که برای برآورد این ۳۰۰ سایت یاد شده استخراج کرده‌ام سالیانه حدود ۱۰ سانتیمتر فرونشست را برای کل پهنه ایران می‌توان متصور بود. در برخی از مناطق مانند جنوب غرب تهران این عدد بیشتر بوده و تا مرز ۲۵ سانتیمتر در سال است. در برخی دیگر از مناطق مانند مازندران این عدد کمتر از ۳ سانتیمتر است.

مدیر بخش مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی یادآور شد: به ازای هر یک متر کاهش سطح آب زیرزمینی حداقل یک سانتمیتر فرونشست را خواهیم داشت. با توجه به کاهش آب‌خوان‌ها از سال ۱۳۷۵ تا امروز این نکته اثبات شده است.

اعلام حجم آب از دست رفته زیرزمینی
بیت‌اللهی یادآور شد: ۱۴۰ کیلومتر مکعب از مخزن آب‌های زیرزمینی کشور کاهش پیدا کرده است که عدد بسیار بزرگی است. برای اینکه این عدد قابل فهم باشد مثالی می‌زنم فرض کنیم استخری وجود دارد که طول آن از دریای مازندران تا جزیره کیش است و پهنای آن یک کیلومتر و عمق آن ۱۰۰ متر است، ما حجم آب شیرینی به اندازه آب موجود در این استخر از آب‌های زیرمینی کشور از دست داده‌ایم. این کسری مخزن آب زیرزمینی اثرات روبه رشد خود را بر روی فرونشست و در نتیجه بر روی ساختمان‌ها، پل‌ها، جاده‌ها، راه‌آهن و کلیه استحکمات نشان می‌دهد.

وی با بیان اینکه پدیده فرونشست قابل مدیریت و کنترل است، گفت: بر عکس زلزله که نمی‌توان وقوع آن را پیش‌بینی کرد در مورد زلزله ما به راحتی می‌توانیم آن را پیش‌بینی کرده و آن را کاهش دهیم. در سال ۱۹۶۵ فرونشست زمین در دشت توکیو در ژاپن ۱۵ سانتیمتر در سال بود که اکنون به صفر رسیده است لذا می‌توان اقداماتی را انجام داد که این مخاطره متوقف شود.

دلایل فرونشست در مناطق پرآب
بیت‌اللهی در ادامه در مورد دلایل فرونشست در مناطق پرآب کشور نیز گفت: در دشت مرند آذربایجان شرقی ۱۲ سانتیمتر فرونشت سالیانه داریم این در حالی است که در این منطقه منابع آبی و نزولات جوی به نظر مطلوب است. بخشی از دلایل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی مربوط به کاهش نزولات جوی است. فرضا در یک دوره ۵۰ساله ۱۰ تا ۱۵ درصد کاهش نزولات جوی داشته‌ایم، اما کاهش مخزن آب‌های زیرزمینی بیشتر از ۵۰ تا ۶۰ درصد است دلیل آن هم رشد نامتوازن و ناپایدار برداشت از این آب‌های زیر زمینی است.

وی ادامه داد: در هر حالت اگر یک ورودی نرمال به این مخزن وجود داشته باشد، اما مصرف بیشتر از آن باشد قطع به یقین با پدیده فرونشست مواجه خواهیم شد. به طور مثال فرونشست دشت گرگان که در کنار خلیج گرگان و دریای مازندران است حدود ۲۲ سانتیمتر در سال است که علت آن حفر چاه‌های مصرفی بدون محاسبه و ملاحظه است که فشار زیادی را به آب‌خوان‌ها وارد کرده، چنانکه این چاه‌ها بیش از تغذیه آب‌خوان بوده و موجب کاهش سطح آب زیرزمینی شده است. این موضوع در دشت‌های کرمانشاه، آذربایجان، مازندران، هرمزگان وجود دارد.

۱.۵ متر فرونشست تجمعی
مدیر بخش مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه ۹۰ درصد مصرف این آب‌های زیرزمینی در حوزه کشاورزی است، یادآور شد: از ابتدای دهه ۵۰ شمسی ما شاهد کاهش مخزن آب زیرزمینی به دلیل افزایش جمعیت و سطح زیر کشت بوده‌ایم. صنعت و آب شرب هم هریک ۵ درصد مصرف دارند. از سال ۱۳۵۵ تا امروز سطح آب‌های زیرزمینی روبه کاهش بوده، اما از سال ۱۳۷۵ تا امروز به طور متوسط حدود ۱.۵ متر نشست تجمعی را برای کل کشور شاهد بوده‌ایم که در مناطق فلات مرکزی ایران عدد این پدیده بیشتر از مناطق غربی و شمالی کشور بوده است.

ایران در رده سه کشور اول دارای بیشترین نرخ فرونشست
او یادآور شد: در حال حاضر پدیده فرونشست در بسیاری از کشور‌های جهان که در کمربند میانی کره زمین هستند فرونشست وجود دارد، اما متأسفانه ایران به لحاظ نرخ فرونشست جزو سه کشور اول دنیا محسوب می‌شود.

وی همچنین در مورد آینده کشور اظهار کرد: اگر برنامه‌هایی که برای کاهش این فرونشست‌ها تدوین شده اجرا شود و برای آن اعتباری در نظر گرفته شود، آینده امیدوار کننده است، اما در حال حاضر چیزی اجرا نشده و اگر این روند ادامه پیدا کند وضعیت بحرانی خواهد شد.