پروژه سدسازی کشورهای همسایه چه بر سر محیط زیست ایران می آورد؟

انسان از ابتدای خلقت اثرات گوناگونی بر محیط پیرامون و اکوسیستم گذاشته و به نحوی به ستیز با آن پرداخته است. از زمان ساکن و متمرکز شدن زندگی در یک نقطه خاص، این اثرات افزایش یافته است. سد‌ها از جمله سازه‌های مهمی به شمار می‌روند که از گذشته و بدون وجود دانش کامل اقلیمی و هیدرولوژیکی و هیدرولیکی و… مورد ساخت و استفاده قرار گرفته اند. احداث سد‌ها نیز مانند هر تکنولوژی دیگر دارای اثرات مثبت و منفی مختلفی می‌باشد. از جمله مزایای آن می‌توان به کنترل رژیم جریان در نتیجه جلوگیری از وقوع سیلاب، تأمین آب کشاورزی و مصارف شهری از طریق ذخیره آب و تولید انرژی اشاره کرد. اما بررسی و مطالعات انجام شده نشان داده که ساخت سد و ذخیره آب در مخزن آن اثرات فیزیکی- شیمیایی و اکولوژیکی قابل توجهی بر اکوسیستم می‌گذارد. در حقیقت ساخت سد محیط زیست را به دو شکل مستقیم و غیرمستقیم و در یک طیف وسیع تحت تاثیر قرار می ­دهد.

 

ترکیه به نام مبارزه با کرد‌ها از اهرم فشار حقابه، هم بر سوریه، هم بر عراق و هم بر ایران سوء استفاده می‌کند. همین سدسازی‌های ترکیه بر روی دجله و فرات بیش از شش و نیم میلیون هکتار از اراضی زراعتی سوریه و عراق را خشکانده است. از آن طرف هورالعظیم در ایران و عراق را به نابودی کشانده است. درکنارش حقابه‌های شرب، صنعت، کشاورزی و ... در سوریه، عراق و ایران دیگر وجود ندارد. نتیجه همه این‌ها تشدید پدیده شوم ریزگرد خواهد بود که امروز کل کشور را درگیر کرده است. البته این تنها مختص به کرد‌ها یا سوریه، عراق و ایران نیست. در شمال ترکیه هم دولت اردوغان رفتار مشابهی دارد. ترکیه پروژه سد گرگ سیاه را بر روی رود ارس آغاز کرده که حدود ۵۶ درصد آب ورودی به کشورمان را کاهش می‌دهد.

 

حالا اینبار عراق روی اروند رود سد می‌سازد. رودخانه‌ای که در بعضی سال‌های خشک با پیشروی آب دریا، آبش شور شده و تامین آب شرب آبادان و خرمشهر به همراه روستا‌های اروندکنار را مختل می‌کند، حالا شاهد ساخت سدی دیگر است. آن طور که بهنام اندیک کارشناس آب و محیط زیست به انتخاب می‌گوید این سد در بالادست کارون زده خواهد شد و با ساخت آن، آب شور در کارون پیشروی می‌کند. به اعتقاد اندیک پیش‌بینی اثرات ساخت این سد بر خوزستان، نیازمند مدلسازی‌های دقیق است، اما می‌دانیم که سد عراق، تبعات شدیدتری بر روی ایران داشته و باعث می‌شود آب شور دریا در کارون بیشتر پیشروی کند. زهرا قریشی کارشناس هیدروپلتیک نیز سدی که عراق قصد ساخت آن را دارد را دارای تبعات منفی برای محیط زیست منطقه معرفی کرده و می‌گوید این سد بر پدیده ریزگرد‌ها اثر منفی خواهد داشت. او به فعالیت‌های ایتالیا در شرق و غرب ایران و مشارکت این کشور در سدسازی‌های افغانستان و عراق اشاره می‌کند و بر این باور است که کشور‌های غربی با تفکر ماموریت هیدرولیکی از سال ۱۹۵۰ نسخه‌هایی برای مسایل آبی می‌پیچیدند که امروز منسوخ شده است، اما این تفکر منسوخ شده را همچنان برای کشور‌هایی مثل ایران، ترکیه و عراق به کار می‌گیرند.

اروند رود، رودخانه‌ای است که پس از به هم پیوستن دجله و فرات در دشت علقمه به سوی ایران راهی می‌شود تا با پیوستن کارون، راهی خلیج فارس شود. رودخانه‌ای که این روز‌ها سدسازی‌های بی‌محابا بر روی منابع تامین کننده آب آن، قدرت رود را به حدی کاهش داده که آب شور دریا در بستر رودخانه روان می‌شود و تا قلب خوزستان پیشروی می‌کند. آن‌طور که کارشناسان آب می‌گویند: اگر آورد رودخانه اروند رود کافی نباشد، آب شور دریا روی آب شیرین سوار شده و در بستر کارون جاری می‌شود.

این روز‌ها که سال خشکی را پشت سر می‌گذاریم اروندرود به شدت مستعد پیشروی آب شور دریاست. آبی که زمینه خشک شدن نخلستان‌ها و کور شدن چشم گاومیش‌ها و حیوانات اهلی مردم روستا‌های اروندکنار را فراهم می‌کند، روز‌های خوش سرزمین نهر‌ها را از ذهن مردم پاک کرده و آن‌ها را ترغیب به مهاجرت می‌کند. گاهی دامنه نفوذ آب دریا در اروند رود به حدی زیاد است که تامین آب شرب آبادان و خرمشهر را با اختلال مواجه کرده و زمینه نارضایتی‌های اجتماعی را فراهم می‌کند.

سال ۹۷ یکی از آن سال‌هایی بود که به خاطر خشکسالی و کاهش آورد کارون، آب شور خلیج فارس روانه بهمنشیر و اروند رود شد و زندگی عادی مردم به هم ریخت. مردم منطقه به خاطر دارند که سال ۸۴ هم تجربه‌ای مشابه داشته‌اند و آب اروندرود شور شده است. تدبیر دولت برای حل این مشکل، لوله‌گذاری‌های وسیع و اجرای اَبَرپروژه غدیر بود، اما آیا تامین آب شرب با کیفیت برای حل مشکل پوستی مردم منطقه که تحت تاثیر آب شور در حال تشدید شدن است، تنها خواسته مردم خوزستان است؟

قاعدتا در جلگه خوزستان که پیشه اصلی مردمش کشاورزی است، آب شوری که نتوان در مزارع از آن استفاده کرد یا به دام‌ها داد، یک مصیبت واقعی است. این در حالی است که مردم به خاطر می‌آورند که در سال‌های نه چندان دور نه تنها جاشو‌ها آب مورد نیاز لنج‌ها را از اروندرود بر می‌داشتند، بلکه دولت هم طرح‌هایی هم برای فروش آب به کویت داشته است.

مردمی که تا همین دو دهه قبل لنج‌های خود را در نهر‌های کنار منازل می‌گذاشتند تا با طلوع مجدد خورشید کسب و کارشان را روی پهنه دریا آغاز کنند، امروز دریا را دشمن خود می‌بینند، زیرا آب شورش بلای جانشان شده است.

در حالی که مردم به خاطر می‌آورند در گذشته آب تمام شهر‌های خوزستان از محل رودخانه‌های جاری در این جلگه تامین می‌شده است، اما افت کیفیت رودخانه‌های منطقه سبب شده است که دولت با هدف تامین نیاز شرب مردم به انتقال بین حوضه‌ای روی آورده و ابرپروژه غدیر را با صرف هزینه هنگفت اجرا کند. بر اساس اطلاعات موجود و به گفته محمدرضا شمسایی مدیرعامل وقت سازمان آب و برق خوزستان، تا سال ۹۷ برای اجرای این پروژه تامین آب، یک هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان هزینه شده بود. این در حالی است که با توجه به وابستگی کسب و کار مردم به مسئله آب و اشتغالشان در بخش کشاورزی مهمترین خواسته روستاییان، بازگشت آب با کیفیت به اروندرود است. در چنین شرایطی عراق هم قصد دارد سدی در بالادست اروند رود بزند که بدون شک شرایط زیست را برای اهالی خوزستان سخت‌تر خواهد کرد.

برداشت سالانه ۲.۲ میلیارد متر مکعب آب از سد بصره

بهنام اندیک کارشناس آب و محیط زیست در گفتگو با «انتخاب» درباره سدی که عراق قصد ساخت آن را دارد، بیان می‌کند: این سد در برخی منابع به اسم سد بصره آمده است، اما در مورد موقعیتش هنوز نقطه مشخصی وجود ندارد. منابع عراقی می‌گویند قرار است سد در پایین دست بصره ساخته شود.

او ادامه می‌دهد: نکته‌ای که وجود دارد این است که آن‌ها منطقه‌ای انتخاب کرده‌اند که داخل مرز‌های خود عراق قرار دارد و به همین خاطر می‌توان آن را یک سد داخلی نامید و این‌گونه به جهان مخابره کرد.

اندیک می‌گوید: این سد در ۱۴ کیلومتری بالادست رودخانه کارون قرار دارد. به همین خاطر ما با سدی مواجه هستیم که می‌توان آن را سد داخلی نامید. اما این سد، مخزنی نیست. ادعا شده است که این سازه قرار است جلوی ورود آب شور به سمت بالادست را بگیرد.

او ادامه می‌دهد: این ادعایی است که مقامات رسمی عراق دارند، اما برخی کارشناسان این کشور حرف از انحراف آب هم می‌زنند. گویا قرار است چیزی حدود هفتاد متر مکعب بر ثانیه برای مقاصد کشاورزی آب منحرف شود. با یک تخمین ساده، اگر این حجم آب منحرف شود، سالانه ۲.۲ میلیارد متر مکعب آب از این منطقه منحرف می‌شود و جلوی آن را می‌گیرند؛ بنابراین اجازه نمی‌دهند که این آب به سمت خلیج فارس جریان یابد.

به گفته این کارشناس آب و محیط زیست این سد بعد از اتصال دجله و فرات و قبل از اتصال کارون به آن بر روی رودخانه اروندرود زده می‌شود. ساخت این سد قطعا اثرات مهمی روی ایران دارد.

او اضافه می‌کند: مقامات عراقی ادعا می‌کنند که پیش از این پیشنهاد ساخت سد مشترک را به ایران داده‌اند. طرف ایرانی باید مشخص کند که چنین پیشنهادی داده شده است یا این سخنان بازی رسانه‌ای عراق است؟ اگر با ساخت سد از سوی ایران مخالفت شده، چرا این کار انجام شده است؟

تاثیر بیشتر سدسازی بر روی ایران

اندیک می‌گوید: با توجه به محلی که برای سد پیشنهاد داده شده است، بیشترین اثر را طرف ایرانی متحمل می‌شود. زیرا سد بالادست کارون است و آبی که به واسطه جریان‌های جز و مدی به سمت بالادست حرکت می‌کند، با ساخت این سد به سمت عراق و شاخه دجله و فرات حرکت نمی‌کند و به سمت کارون خواهد رفت. اگر سد فقط قرار باشد جلوی حرکت جریان شور به سمت بالادست را بگیرد، مهمترین اثرش پیشروی بیشتر آب دریا به سمت کارون خواهد بود.

او ادامه می‌دهد: اثر دیگر سد این است که با کاهش ۷۰ متر مکعبی دبی رودخانه، توان پیشروی آب دریا بلاشک بیشتر می‌شود.

این کارشناس آب و محیط زیست درباره اثر پیشروی آب دریا بر مردم خوزستان عنوان می‌کند: هم اکنون هم اهالی پایین دست آبادان در منطقه اروند به شدت از پیشروی آب شور دریا متاثر هستند؛ بنابراین اگر بخواهیم خیلی با احتیاط صحبت کنیم؛ می‌توان گفت اوضاع از آنچه که هست، وخیم‌تر می‌شود و باقیمانده نخلستان‌های خوزستان را از دست خواهیم داد.

او درباره پیش‌بینی میزان پیشروی آب شور دریا تاکید می‌کند که نظر دادن در رابطه با این مسئله بدون مدل‌سازی‌های هیدرودینامیکی خالی از اشکال نخواهد بود.

اندیک درباره انجام اقدامات مشترک برای مقابله با شوری آب اروند رود می‌گوید: من قصد نیت خوانی ندارم، اما اقدامات چند وقته عراق نشان می‌دهد که این کشور مطلقا نمی‌خواهد از در همکاری وارد شود. مصاحبه وزیر محیط زیست این کشور و محکوم کردن ایران برای ساخت سد، بدون اینکه اشاره به اقدامات ترکیه داشته باشد، نشان می‌دهد هدف جلوگیری از پیشروی آب شور به دریا نیست.

او عنوان می‌کند: آن‌ها می‌خواهند کمی فشار‌های رسانه‌ای را زیاد کنند، برای همین مطرح می‌کنند که ایران همکاری نکرده است. طرف ایرانی هم باید توضیح دهد که آیا چنین پیشنهادی بوده است یا خیر. اگر چنین پیشنهادی بوده است، به نظرم بهترین جایی که می‌شد این سد را ساخت در پایین‌ترین نقطه از رودخانه و جایی بود که رودخانه وارد دریا می‌شد. البته این کار هم مبتنی بر محاسبات دقیق مهندسی باید انجام شود.

ایتالیا، همکار عراق برای سدسازی روی اروندرود

زهرا قریشی کارشناس هیدروپلتیک نیز درباره سدی که قرار است عراق بر روی اروندرود بسازد، به ادعای مقامات عراقی اشاره می‌کند.

او می‌گوید: این سد قرار بوده است در گذشته با همکاری دو کشور ساخته شود، ولی ایران نپذیرفته است که این سد را در مکانی که عراقی‌ها پیشنهاد دادند، بسازد و با آن‌ها همکاری داشته باشد. به همین خاطر اکنون قرار شده است که عراق با همکاری کشور ایتالیا، ساخت سد را ادامه دهد.

قریشی عنوان می‌کند: سه نقطه پیشنهادی برای سد در نظر گرفته‌اند که هر کدام از این نقاط می‌تواند تاثیر خیلی منفی روی ایران به لحاظ زیست محیطی داشته باشد. مسلما زدن این سد باعث پیشروی آب شور می‌شود و منطقه خوزستان را به‌طور کلی شور می‌کند و تبعات زیست محیطی برای محیط زیست به همراه داشته و انسان‌ها از این تبعات بی‌نصیب نمی‌مانند و روی ریزگرد‌های منطقه هم اثر خواهد داشت.

او اضافه می‌کند: نکته حائز اهمیت این است که کشور ایتالیا، هم برای افغانستان سد بخش آباد را روی رودخانه فراه می‌سازد و هم با عراق همکاری کرده و طراحی سد اروند رود را به عهده گرفته است.

این کارشناس هیدروپلتیک می‌گوید: این مسایل نشان می‌دهد که باید هوشمندانه‌تر به این همکاری‌ها نگاه کرد، زیرا می‌بینیم که کشور‌ها به ظاهر با هدف کمک به توسعه وارد می‌شوند، ولی تغییراتی که ایجاد می‌کنند باعث اثرگذاری جدی روی مسایل اجتماعی می‌شود.

به گفته او، از سال ۱۹۵۰ تفکر ماموریت هیدرولیکی در مدیریت منابع آب وارد می‌شود. این تفکر نسخه پیچیده شده توسط آمریکا بوده است. اکنون آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها این رویه را کنار گذاشته‌اند و یک نسخه دیگر برای خود می‌پیچند، اما در رابطه با ایران، ترکیه، عراق و افغانستان نسخه سد همچنان روی بورس است و در مدیریت منابع آب این کشور‌ها دیده می‌شود.

قریشی اضافه می‌کند: به همین خاطر باید دید که این کشور‌ها چه کاری انجام می‌دهد. ما به‌عنوان افراد دغدغه‌مند در مدیریت منابع آب و افرادی که دغدغه حفظ منطقه را داریم، باید توجه کنیم که نسخه اصلی مدیریت منابع آب به چه صورت خواهد بود. ما در چه حالتی آب‌ها را مدیریت کنیم که به نفع محیط زیست و اجتماع باشد و در طولانی مدت به نفع آیندگان باشد.

او تاکید می‌کند: مشخصا نسخه سد نمی‌تواند برای ما توسعه به همراه داشته باشد. سئوال اصلی این است که به جای سد برای عراق که نیاز به توسعه دارد، می‌خواهیم چه نسخه‌ای بپیچیم. ما توسعه عراق و افغانستان را به رسمیت می‌شناسیم، اما برای مدیریت آب‌های این کشور چه کار‌هایی کنیم که سازگار با شرایط باشد. ما باید در پژوهش‌های خود به این پرسش‌ها باید پاسخ بدهیم.

به گفته قریشی در حال حاضر سه نقطه در بالادست ایران برای سدسازی عراق پیش‌بینی شده است. در حال حاضر در عراق عده‌ای می‌گویند سد بالای بصره باشد و گروهی می‌گویند که پایین بصره باشد، زیرا این سد اگر بالادست بصره احداث شود، مسلما باعث شوری بصره می‌شود به همین خاطر حاکم بصره نپذیرفته است که این سد بالادست بصره باشد.

او ادامه می‌دهد: به دلیل یکسری مناقشات داخلی در رابطه با سد در کشور عراق، محل دقیق سد مشخص نیست، اما هرجایی که زده شود، برای ایران تبعات منفی خواهد داشت. مگر اینکه با همکاری ایران نقطه‌ای برای ساخت سد ارزیابی شود و دو کشور تلاش کنند که به همکاری گذشته باز گردند.

نویسنده؛سید مرتضی علوی