انگیزه‌های چین برای حضور در خلیج فارس

خلیج فارس به دلایل مختلف ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک همواره از جایگاه و اهمیت ویژه‌ای در سیاست جهانی برخوردار بوده است. این منطقه به تنهایی با داشتن بیش از ۶۰ درصد از ذخایر نفت دنیا و حدود ۴۰ درصد از ذخایر گازی جهان، به عنوان یک هارتلند اقتصادی دارای جایگاه ویژه‌ای در سیاست خارجی قدرت‌های بزرگ جهانی است. یکی از کشور‌هایی که در سال‌های اخیر توجه ویژ‌های به خلیج فارس داشته است، جمهوری خلق چین است. این کشور جهت تداوم رشد اقتصادی خود که مهم‌ترین ابزار مشروعیت ساز حزب کمونیست است، نیاز روزافزونی به نفت خلیج فارس پیدا کرده است و در این میان ایران و عربستان به عنوان پایه‌های دیپلماسی نفتی چین در خلیج فارس به ترتیب ۹ و ۱۹ درصد از نفت وارداتی چین را تأمین می‌کنند.

‌هدی رئوف: انتظار می‌رود منطقه خلیج فارس به‌زودی میزبان سه نشست بین رهبر چین و سران کشور‌های عربی باشد: اجلاس سران چین و عربستان سعودی، اجلاس سران چین و کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس و نشست سران چین و کشور‌های عربی. البته این اقدام‌های دیپلماتیک از یک سو نشان‌دهنده علاقه‌مندی چین به گسترش روابط با خاورمیانه است و ازسوی دیگر، نشان می‌دهد که جهان عرب، به‌ویژه کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس نیز تمایل به توسعه روابط با پکن دارند.

اما هم‌گرایی چین و کشور‌های حوزه خلیج فارس پرسش‌هایی را درباره علل و پیامد‌های احتمالی گسترش روابط میان دو طرف مطرح می‌کند، به‌ویژه اینکه چین و کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس روابطی قوی با دو طرف رقیب یکدیگر، یعنی ایران و ایالات متحده، دارند. البته برای درک بهتر ماهیت روابط حال و آینده چین و کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس، باید این روابط را در چارچوب سه عامل تعیین‌کننده قرار داد: اول، نیاز فزاینده چین به انرژی، دوم، سیاست جدید آمریکا برای کاهش حضور در منطقه و سوم، چشم‌انداز اقتصادی کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس.

با وجود اینکه چین به همه انواع سوخت نیاز دارد و این کشور برای تأمین انرژی علاوه بر نفت و گاز، به زغال‌سنگ نیز متکی است و نفت تنها حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از کل مصرف انرژی اولیه آن را تشکیل می‌دهد، جریان واردات نفت به‌عنوان یک سوخت راهبردی برای امنیت چین همچنان اهمیت حیاتی دارد. به‌همین‌دلیل، جریان واردات نفت بر مسیر‌های انتقال انرژی و تجارت جهانی تأثیر می‌گذارد و پیامد‌های عمده‌ای برای امنیت و سیاست خارجی چین دارد؛ بنابراین هرچند تقاضای رو به رشد انرژی چین عامل اصلی توجه این کشور به خاورمیانه است؛ اما پکن در بسیاری زمینه‌های دیگر، ازجمله سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، تجارت کالا و خدمات، فناوری دیجیتال و مسائل دفاعی و امنیتی به شریک مهمی برای کشور‌های حوزه خلیج فارس تبدیل شده است.

وابستگی چین به انرژی خلیج فارس پدیده جدیدی نیست. در بازه زمانی ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۸، کشور‌های عمان، یمن، ایران، عربستان سعودی، اندونزی و روسیه شرکای اصلی چین در واردات نفت به این کشور بودند؛ اما از سال ۲۰۰۰ به بعد، رشد اقتصادی چین نیاز این کشور به انرژی را افزایش داد و نقش کشور‌های حوزه خلیج فارس در تأمین امنیت انرژی چین پررنگ‌تر شد؛ به‌ویژه اینکه پکن ۷۰ درصد نفت مصرفی خود را از منطقه خلیج فارس وارد می‌کند.

با این حال، مشارکت سیاسی فزاینده چین در خاورمیانه ممکن است چالش‌هایی را در زمینه روابط چین با ایران و روابط کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس با ایالات متحده ایجاد کند. با توجه به همین حساسیت، چین پیوسته در تلاش است تا نقش یک بازیگر کلیدی در سیاست و امنیت خاورمیانه را ایفا کند؛ به‌همین‌دلیل این کشور می‌کوشد از دخالت مستقیم در مناطق درگیری یا تعهدات طولانی‌مدت غیرضروری اجتناب کند. همچنین، پکن به دلیل آگاهی از میزان رقابت و درگیری بین ایران و کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس، سعی می‌کند در چگونگی روابطش با دو طرف، همواره تعادل و برابری را حفظ کند.

مقام‌های چین با ایجاد توازن بین سفر‌ها به ایران و کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس و ارائه چشم‌اندازی برای امنیت منطقه‌ای در خاورمیانه، روی این موضوع کار کرده‌اند. شکی نیست که چین برای سرمایه‌گذاری‌ها و اجرای پروژه‌های عظیم خود، ازجمله ابتکار کمربند و جاده، خاورمیانه باثبات‌تری را می‌خواهد.

از‌این‌رو اهمیت محوری کشور‌های حاشیه خلیج فارس برای منافع چین در خاورمیانه، پکن را بر آن داشته است تا به منطقه خلیج فارس به‌عنوان بازاری بالقوه برای سرمایه‌گذاری‌های متعددش، چه در زیرساخت‌های صنایع سنگین مانند بندرگاه‌ها و راه‌آهن و چه به‌عنوان مقصدی برای فناوری‌های چینی مانند هوش مصنوعی و فناوری جی پنج، بنگرد.

همچنین کشور‌های حوزه خلیج فارس نیز پیوستن به طرح کمربند و جاده چین را به سود اصلاحات ساختاری، مانند چشم‌انداز ۲۰۳۰ در عربستان سعودی می‌بینند. هرچند کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس در مسائل مربوط به امنیت و دفاع به ایالات متحده و قدرت‌های غربی دیگر اتکا دارند؛ اما به کشور‌های آسیایی، نه‌تن‌ها چین، بلکه هند، ژاپن و... به‌عنوان کلید آینده اقتصادی خود نگاه می‌کنند.

در واقع، کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس تلاش می‌کنند روابط خود را تنوع ببخشند تا از وابستگی مطلق به ایالات متحده بپرهیزند و روابط راهبردی آن‌ها با واشنگتن در سایه توسعه روابط با قدرت‌های رقیب ادامه پیدا کند. این کشور‌ها تاکنون توانسته‌اند با توسعه روابط اقتصادی با چین و حفظ روابط راهبردی با ایالات متحده، سیاست خارجی متعادلی را دنبال کنند. البته روابط متوازن و هم‌زمان چین با ایران و کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس و انگیزه‌های اقتصادی فزاینده که منافع همه طرف‌ها را تأمین می‌کند، می‌تواند عاملی برای حفظ ثبات منطقه خلیج فارس باشد و امنیت خطوط دریایی متصل به آن، مانند تنگه هرمز را که مسیر مهم تأمین انرژی برای چین است، برقرار کند.

با این حال، تقویت روابط مختلف چین و کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس (به‌ویژه همکاری‌ها در حوزه فناوری و گسترش سرمایه‌گذاری‌های چینی در منطقه و گذار به مرحله همکاری‌های امنیتی) ممکن است نگرانی آمریکا را افزایش دهد. این در حالی است که واشنگتن به دلیل اینکه چین را تهدیدی واقعی برای خود در آسیا می‌داند، چندی پیش سیاست حرکت به سمت شرق و کاهش دخالت در خاورمیانه را اعلام کرد. از‌این‌رو ممکن است آمریکا به دنبال ادامه روند فعلی باشد و درنتیجه، چین به‌عنوان یک مصرف‌کننده انرژی باقی بماند و شرایط ژئوپلیتیکی نامشخص و متلاطم مانع گسترش فعالیت‌های آن در منطقه شود.