آب گرفتار مدیریت ناکارآمد

شیر آب باز است و خانم خانه به جای شستشوی ظروف، با تلفن صحبت می کند. شیر آب باز است و جوانی زیر دوش آواز می خواند بدون آنکه تن خود را شستشو دهد. شیر آب باز است در حالی که یک نفر بدون توجه به بحران خشکسالی، ماشینش را کف مالی می کند. شیر آب باز است و دو کودک به سوی همدیگر آب می پاشند. اگر به همه اینها اعتراض کنند، پاسخ می دهند که پولش را می دهیم، اما هرگز پاسخ نمی دهند که با پولشان چگونه می خواهند بحران کم آبی را مدیریت کنند و آیا نمی دانند که وقتی آب نباشد، پولشان به هیچ دردی نمی خورد.

جهان گرفتار خشکسالی

اگرچه کره زمین به وسیله آب محاصره شده و بیش از 71 درصد کره زمین را آب پوشانده، اما اکنون جهان با بحران کم آبی رو به رو است، زیرا آبهای اقیانوسها و دریاها بدرد زندگی انسان نمی خورد. در این شرایط کسانی که وضعیت آینده جهان را بررسی می کنند، به این باور رسیده اند که جنگهای آینده جهان بر سر آب خواهد بود. بنابر این کشورهایی همچون ایران که در منطقه گرم و خشک قرار دارند، باید با دقت بیشتری در مدیریت آب تلاش کنند.

65 درصد ایران خشک و فراخشک

با نگاهی به جغرافیای ایران مشاهده می کنیم که حدود ۶۵ درصد مساحت کشور در تسخیر اقلیم‌های فراخشک و خشک بیابانی است که در آنها میزان بارش کمتر از ۵۰ تا ۱۵۰ میلیمتر در سال با متوسط درجه حرارت بسیار بالا در طول سال است. مناطق نیمه خشک نیز که حدود یک پنجم خاک کشورمان را شامل می شود، حال و هوای خوبی ندارد و ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیمتر بارندگی سالانه دارند. میزان بارندگی در اقلیم مدیترانه‌ای نیز که حدود پنج درصد کل مساحت کشور را تشکیل می‌دهد، حدود ۵۰۰ میلیمتر در سال است. بنابراین وضعیت بارندگی و آبهای کشور به هیچ عنوان مناسب نیست.

معضل بدمصرفی

بی شک بزرگترین چالش آب، معضل بدمصرفی است. الگوی مصرف ماهانه ۱۴ مترمکعب یا ۱۴۰ لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز است، اما 5 درصد مشترکان در کلان شهرها بدمصرف هستند که حدود ۱۵ درصد آب را مصرف می کنند. آنها تا دو برابر الگوی مصرف را به رفتار غلط خود اختصاص می دهند. اگرچه بد مصرفها به عنوان مشترک بدمصرف، با جریمه مازاد الگوی مصرف رو به رو می شوند و علیه آنان محدودیت اعمال می شود، اما هیچ فایده ای ندارد زیرا آب مصرفی با جریمه جبران نمی شود.

کاهش بارشها و افزایش تبخیر

با نگاهی به آمارها متوجه عمق فاجعه می شویم. یکی از مهمترین مواردی که برای تامین آب از آن یاد می شود، بارش نزولات جوی است که به اندازه ای کاهش داشته که ۴۰ درصد با کاهش منابع آبی مواجه شده‌ایم. در شرایط فعلی میانگین سالانه بارندگی ایران به حدود ۲۳۰ میلیمتر می‌رسد درحالی که متوسط بارندگی سالانه در دنیا حدود ۸۰۰ میلیمتر است که نشان می دهد میزان بارندگی سالانه در ایران کمتر از یک سوم متوسط دنیاست. از سوی دیگر متوسط پتانسیل تبخیر در کشور حدود ۲۰۰۰ میلیمتر است ولی شرایط تبخیری دنیا حدود ۷۰۰ میلیمتر تخمین زده شده که همه این موارد نشان می دهد وضعیت آبی کشور حدود ۱۰ برابر از متوسط جهانی ضعیفتر است.

مشکل لوله های فرسوده

بزرگترین چالش در بحث آب، سومدیریت است. آمارها حکایت از آن دارد که هدر رفت آب بیشتر از بدمصرفها ضربه می زند، به نوعی که سالانه حدود ۱. ۴ دهم میلیارد متر مکعب از منابع آب شرب و شیرین درون شهری قبل از اینکه سر از شیر خانه مردم دربیاورد، در ساختار فرسوده انتقال آب درون شهری از دست می رو‌د و چون هزینه تعویض و بهسازی این خطوط لوله سنگین است، نظام توزیع آب کشور در همین مسیر غلط پیش می رود. باید مجلس پاسخ بدهد که چرا اعتبار تخصیص نداده، یا دولت پاسخ بدهد که چرا لایحه دوفوریتی برای اصلاح خطوط لوله فرسوده نداده و تقاضای اعتبار نکرده است.

بیشتر بخوانید:دستفروشی شغلی مقدس، دستفروش انسانی شریف

ناتوانی در انتقال هدفمند آب

روزهایی که باران یا برف می بارد، به اندازه ای با چالش رو به رو می شویم که از خدا می خواهیم هرگز باران نبارد. تمامی خیابانها را آب می گیرد به نوعی که امکان عبور از خیابانها وجود ندارد. هر خودرویی که عبور می کند، حجمی از آبهای مدیریت نشده در کف خیابانها را به سر و روی عابران می پاشد. کانالهای انتقال آب مناسبی نداریم و کیفیت آسفالت خیابانها به اندازه ای اسفبار است که میزان قابل توجهی از آب باران در نتیجه نبود شیب مناسب و کانالهای تخلیه کارآمد، آنقدر روی زمین می ماند تا تبخیر شود. از سوی دیگر هنوز فاضلاب شهری کامل نشده تا بتوانیم نسبت به جمع آوری و بازگرداندن آب های سطحی به چرخه مصرف اقدام موثر انجام دهیم. بی شک در این مورد باید شهرداری پاسخگوی تمامی ناکارآمدی باشد، اما نمی توان از بی تفاوتی شورای شهر که شهردار منصوب را بازخواست نمی کند، بسادگی عبور کرد.

کشاورزی سنتی بلای جان آب

معضل دیگر بحران ساز آبی، کشاورزی سنتی است. آمارها حکایت از آن دارد که حدود ۹۰ میلیارد متر مکعب آب در بخش کشاورزی مصرف می شود، اما محصولی که بدست می آید نیز بدست مصرف کننده نمی رسد. هر هندوانه 200 لیتر آب مصرف می کند، در حالی که هیچ برنامه ای برای تولید وجود ندارد و بارها شاهد بوده ایم که هندوانه ها روی زمین می ماند، یا به کشورهای همسایه صادر می شود و چون کیفیت لازم را ندارد یا صادرات غیرکارشناسی بوده، به ضایعات تبدیل می شود. نکته مهم دیگر اینکه طبق آمار حدود ۳۰ درصد محصولات کشاورزی بر اثر نبود روش مناسب آفت زدایی و محصولات بی کیفیت و غیر قابل مصرف کشاورزی از بین می‌رود. در حالی که اگر مهندسان کشاورزی به صورت مکرر به مزارع سرکشی کنند و محصولات زیر نظر آنان باشد، می توان از این معضل بزرگ جلوگیری کرد.

چه کسی مقصر است

با این همه واقعیت های تاسف آور که ریشه در سومدیریت دارد، این سوال پیش می آید که اگر در آینده نزدیک با کمبود شدید و قطعی آب رو به رو شدیم، یقه چه کسی را بگیریم؟ اطمینان داریم که طبق روال گذشته، بدنبال مقصر می گردیم و هر کدام از مسوولان گناه را به گردن مسوول دیگر می اندازد. اما اگر نظام قضایی محکمی داشتیم که بحران ها را بررسی ، متخلفان را شناسایی و مجازات می کرد، هیچ کس بدین سادگی برای گرفتن پست و مقام سینه سپر نمی کرد.

دکتر زهرا نظری مهر / حقوقدان