چگونگی توسعه اقتصاد دیجیتال در جهان

انقلاب دیجیتال کلیه‌ی شئونات زندگی بشر را دچار تحول نموده است. پدیده‌ای که آن را با عنوان تحول دیجیتال می‌شناسیم. یکی از مهم‌ترین شئون این تحول را می‌توانیم در قالب اقتصاد دیجیتال مشاهده نماییم. توسعه اقتصاد دیجیتال به‌طور عمده مدیون موج چهارم انقلاب صنعتی می‌باشد؛ جایی که کلاوس شوآب، بنیانگذار مجمع جهانی اقتصاد، برای اولین بار انقلاب صنعتی چهارم را به دنیا معرفی نمود.

تحول دیجیتال بسیار فراتر از آن چیزی است که امروز تصور و خیال آن وجود دارد. ما درباره مفهومی صحبت می‌کنیم که از دو واژه «مسیر عبور» و «تغییر و تحول» تشکیل شده که هر دو موضوع قابل بررسی و توجه ویژه هستند.  

محمدرضا مانی‌یکتا با بیان اینکه هر یک از بازار‌های مالی ازجمله بورس، بانک، بیمه و دیگر موارد متولی و زیرساخت‌های خودش را دارد، اما با این حال از سوی بانک مرکزی نیز اقدامات زیرساختی زیادی فراهم شده است، افزود: به‌عنوان نمونه در شئون مالی باتوجه به ملاحظات اجتماعی و اقتصاد، وضعیت خوبی داریم و وضعیت دسترسی به نظام‌های بانکی، مطلوب است.

مانی‌یکتا با بیان اینکه بیش از ۹۷ درصد واجدان شرایط به یک حساب بانکی دسترسی دارند و برای ۵۵ میلیون نفر مجاز به داشتن کارت بانکی در حوزه بانکداری الکترونیک بالغ‌بر ۴۰۰ میلیون کارت بانکی صادر شده، اضافه کرد: انواع پرداخت الکترونیک با زیرساخت‌های تصفیه ایجاد و در حال کار است.  

به‌گفته وی، انتقال وجه الکترونیکی لحظه‌ای و کارت به کارت روزانه ۵۰ میلیون تراکنش دارد. همچنین در ۶ ماهه اخیر روزانه یک میلیون تراکنش بانکی در سامانه پل انجام شده و در خرید‌ها نیز سه میلیارد تراکنش الکترونیکی در بستر شتاب انجام شده است.

این مقام مسئول در بانک مرکزی که در پنل «تعیین راهبرد‌های آینده‌نگرانه نظام بانک و بیمه در مواجهه با تحول دیجیتال» در سالن همایش‌های کتابخانه ملی صحبت می‌کرد، ادامه داد: کووید ۱۹ روز‌های سختی را برای بشریت به وجود آورد، اما محرک اصلی در اقتصاد دیجیتال بود به‌طوریکه شبکه بانکی ناچار به کاهش نیرو‌های شعب و افزایش خدمات غیرحضوری خود شد.

او بر این باور است که بهینه‌سازی خدمات بانکی با وضعیت کنونی محقق نمی‌شود و باید ابزار‌های نوین در اختیار ذی‌نفعان عمومی و تخصصی قرار گیرد چراکه هر خدمت جدید بانکی مورد توجه جدی قرار گرفته و از آن استقبال خوبی خواهد شد.

به گزارش ستاد خبری کنفرانس تحول دیجیتال، بانک و بیمه، مانی‌یکتا استفاده از کیف پول، سفته و برات الکترونیکی، ریال دیجیتال را ازجمله خدمات نوین بانکی برشمرد و درباره زیرساخت احراز هویت غیرحضوری مشتریان بانک خاطرنشان کرد که با همکاری وزارت اقتصاد و اداره کل تطبیق و مبارزه با پولشویی و تامین مالی تروریسم، دستورالعمل اجرایی احراز هویت غیرحضوری به بانک‌ها ابلاغ شده و مشتری برای افتتاح حساب و شناسایی اولیه، نیاز به حضور در بانک ندارد و برخی بانک‌ها نیز اجرای این دستورالعمل را آغاز کرده ‏اند.

اولین بار که دن تپسکات در سال ۱۹۹۵ از مفهومی به‌نام اقتصاد دیجیتالی در کتابی با همین عنوان رونمایی کرد، شاید در ذهنش هم نمی‌گنجید که در آینده نه چندان دور این مفهوم به یکی از اصلی‌ترین مفاهیم در دنیای کسب و کار تبدیل شود. از اواخر قرن بیستم دنیا با پدیده‌ا‌ی مواجه شد که به سرعت ابعاد مختلف جوامع را متحول ساخت و آن پارادایم دیجیتالی‌سازی بود. شاید بتوانیم ادعا کنیم که بیش از ابعادی همچون فرهنگ و سیاست، این اقتصاد بود که تحت تاثیر این پارادایم قرار گرفت و خود پیشران دیگر ابعاد شد. طبق تعریف صندوق جهانی پول، دیجیتالی‌سازی اقتصاد به معنی بهره بردن از فناوری‌های دیجیتال به منظور بازطراحی ابعاد مختلف اقتصاد از جمله فرایند‌های تولیدی، دولت‌ها، خانوار و جریان‌های مالی است.

اقتصاد دیجیتال (Digital Economy) مفهومی نیست که یکباره خلق شده باشد، بلکه یک روند تکاملی آن را شکل داده است. اقتصاد دیجیتال (Digital Economy) را می‌توان سیر تکامل یافته اقتصاد اطلاعات در دهه ۱۹۷۰، اقتصاد دانش‌بنیان در دهه ۱۹۸۰، اقتصاد نوین در دهه ۱۹۹۰ و اقتصاد شبکه و اینترنت در دهه اول۲۰۰۰ معرفی کنیم. سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، ریشه آن چیزی که امروز اقتصاد دیجیتال نامیده می‎شود را در اقتصاد دانش‌بنیان می‌داند. این مجموعه، اقتصاد دانش‌بنیان را اقتصادی بر مبنای تولید، توزیع و کاربرد دانش تعریف می‌کند که در آن بر خلاف اقتصاد کلاسیک، مبنا بر کمیابی منابع نیست و در آن دانش بر خلاف سایر منابع کلاسیک که هنگام مصرف مستهلک می‌شوند، می‌تواند بار‌ها و بار‌ها مصرف شود و هر بار رشد بیشتری داشته باشد.

با اینکه تپسکات در سال ۱۹۹۵ ظهور اقتصاد دیجیتال را زودتر از دیگران پیش‌بینی کرد و از این عنوان استفاده نمود، اما در مورد چارچوب و مفهوم آن، تعریف دقیقی ارائه نکرد. بعد از گذر از حباب دات کام که اقتصادی بر پایه اینترنت معرفی شده بود، تامپسون در سال ۲۰۰۴ از ورود به اقتصاد جدیدی به‌نام اقتصاد دیجیتالی (Digital Economy) سخن گفت. او این اقتصاد نوین را فراتر از اینترنت در نظر گرفت و تاکید کرد که در آن فناوری‌های دیجیتال بر کل بخش‌های تولیدی و خدمات تاثیر می‌گذارند. او ویژگی‌های اقتصاد دیجیتال را تاثیرگذاری بیش از پیش سرمایه‌های دانشی و فناوری معرفی کرد. به مرور، مفهوم‌سازی اقتصاد دیجیتال به یک چالش برای فعالان این حوزه تبدیل شد. با بررسی مبانی نظری این حوزه می‌توان دریافت که برخی به‌صورت محدود و برخی هم به‌صورت گسترده به مفهوم‌سازی اقتصاد دیجیتال پرداخته‌اند.

در سال ۲۰۱۶ کلاس شوآب در کتاب “انقلاب صنعتی چهارم” نگاه عمیق‌تری به اقتصاد دیجیتال کرد. او در کتابش پس از تشریح سه انقلاب صنعتی، اقتصاد دیجیتال یا را انقلاب صنعتی چهارم نامید. به اعتقاد او انقلاب صنعتی اول در قرن‌های هجدهم و نوزدهم با ساخت راه آهن و اختراع موتور بخار شکل گرفت و نیروی مکانیکی به کمک انسان آمد. پس از آن موج دوم انقلاب صنعتی، در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به وجود آمد. در این انقلاب صنعتی، اختراع برق و روش تولید انبوه، کارخانه‌های امروزی را به وجود آوردند. انقلاب صنعتی سوم با اختراع نیمه‌رسانا‌ها و کامپیوتر‌ها شکل گرفت و با معرفی اینترنت و تلفن همراه توسعه یافت. موج چهارم انقلاب صنعتی که شوآب آن را اقتصاد دیجیتال نامید، با توسعه فناوری‌های دیجیتال آغاز شد.

در این انقلاب صنعتی، توسعه دسترسی به فناوری از یک حوزه‌ی جغرافیایی یا یک طبقه اجتماعی خاص فراتر رفته و به جزء جدایی ناپذیر زندگی تبدیل شده است و در آن یادگیری ماشین و هوش مصنوعی با زندگی بشر پیوند خورده و رو به توسعه می‌باشد. به اعتقاد شوآب در اقتصاد دیجیتال، فناوری دیگر ابزاری برای خلق سیستم نیست و خود، خالق سیستم‌های جدید است و در آن کسب و کار و فناوری، لازم و ملزوم یکدیگرند و وابستگی بشر به فناوری به بالاترین حد رسیده است. در این اقتصاد محصولات و خدمات تحت تاثیر سونامی دیجیتالی شدن قرار دارند. دیجیتالی شدنی که نه تنها به معنی ظهور کالا‌ها و خدمات جدید دیجیتالی است؛ بلکه غالب کالا‌ها و خدمات سنتی که پیش از این غیردیجیتالی ارائه می‌شد نیز در این اقتصاد به مرور تحت تاثیر فناوری‌ها قرار خواهند گرفت.

این نکته را نیز باید افزود که در اوایل سال ۲۰۲۱ در اروپا مفهوم انقلاب صنعتی پنجم متولد شد. ریشه شکل‌گیری انقلاب صنعتی پنجم را می‌توان در کاستی انقلاب صنعتی چهارم جست‌وجو کرد. جایی‌که توجه به فناوری موجب کم‌توجهی بشر به شان و جایگاه انسان، تاب‌آوری اجتماعی و مسائل زیست‌محیطی گردید. در این موج جدید انقلاب صنعتی، سه مفهوم پایداری، انسان‌محوری و تاب‌آوری مورد توجه ویژه قرار گرفته است. این مطلب از آن جهت ذکر شد که امروز می‌بایست علاوه بر توجه به مبانی موج چهارم انقلاب صنعتی در طراحی نظام‌های اقتصادی و اجتماعی، به توصیه‌های موج پنجم نیز توجه گردد.

اقتصاد دیجیتال دارای سه لایه می‌باشد:

لایه هسته: این لایه مربوط به فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌باشد که نقش زیرساختی برای اقتصاد دیجیتال دارد.

لایه دیجیتال‌زادها: این لایه اشاره به کارآفرینان فناوری و غول‌های دیجیتالی دارد که تولدشان در عصر دیجیتال رخ داده است و با منطق این عصر تشکیل شده و مشغول ارائه خدمات هستند. این شرکت‌ها عمدتا از جنس پلت‌فرمی و منطبق بر مفاهیم اقتصاد اشتراکی می‎باشد.

لایه سنتی‌های صنعت: این گروه شرکت‌هایی هستند که قبل از عصر دیجیتال نیز وجود داشتند و می‌خواهند به عنوان مهاجران دیجیتال از قابلیت‌های تحول دیجیتال در راستای ارتقا بهره‌وری و نوآوری بهره گیرند.

با جمع‌بندی آنچه بیان شد می‌توان اقتصاد دیجیتال را اقتصادی معرفی کردکه ایجاد ارزش در آن مبتنی بر فناوری‌های دیجیتال می‌باشد و ستون فقرات آن، ارتباطاتی به منظور ساخت اکوسیستمی بین مردم، سازمان‌ها و زیرساخت‌های فناورانه است.

اقتصاد دیجیتال که به آن اقتصاد اینترنت (Internet Economy) هم گفته می‌شود، اقتصادی است که پایه‌ی آن بر تراکنش‌ها / تعامل‌های اینترنتی گذاشته شده است.

بخش عمده‌ای از این تعامل‌های اینترنتی، از جنس تجارت الکترونیکی هستند.

البته اقتصاد دیجیتال، شامل شبکه‌های ارتباطی دیجیتال کابلی و وایرلس (از جمله اینترنت و اینترانت، اکسترانت و VAN‌ها) و نیز کامپیوترها، نرم افزار‌ها و سایر ابزار‌های فناوری اطلاعات هم می‌شود.

هرگاه دیدیم همان کار‌های قدیمی، همان فرایند‌های قدیمی، همان عملکرد‌های قدیمی، با استفاده از ابزار‌های دیجیتال انجام می‌شوند، ما صرفاً با انقلاب دیجیتال مواجه هستیم. بسیاری از کشور‌های در حال توسعه، تکنولوژی دیجیتال را در این سطح تجربه می‌کنند.

اما هرگاه دیدیم کار‌ها و خدماتی انجام می‌شود و ارزش‌هایی ایجاد می‌شود که قبلاً وجود نداشته و عملاً به واسطه‌ی تکنولوژی خلق شده‌اند، خصوصاً هر گاه دیدیم ساختار‌های سنتی در حال ضعیف شدن و نابود شدن هستند و ساختار‌های دیجیتال جای آن‌ها را می‌گیرد (نه اینکه ساختار دیجیتال، صرفاً ابزار آن‌ها شود) اقتصاد دیجیتال را تجربه کرده‌ایم.

در واقع اقتصاد دیجیتال شبکه‌ای جهانی از فعالیت‌های اقتصادی، مبادلات بازرگانی و تعاملات حرفه‌ای است که به واسطه ارتباطات و فناوری اطلاعات به وجود آمده‌اند. به طور خلاصه می‌توان اقتصاد دیجیتال را اقتصاد مبتنی بر فناوری‌های دیجیتال نام‌گذاری کرد.

اقتصاد دیجیتال، هسته‌ای به نام بخش ICT دارد که به طور مستقیم به این بخش از اقتصاد متصل‌اند. مثلا ارزشی که اپراتور‌های مخابراتی یا شرکت‌های تولیدکننده سخت‌افزار ایجاد می‌کنند در این بخش محاسبه می‌شود. به عبارت دیگر ICT بخش زیرساختی اقتصاد دیجیتال است. اما این، همه اقتصاد دیجیتال را شامل نمی‌شود. وقتی شما کالا یا خدمتی را اینترنتی می‌خرید از این بستر‌ها استفاده کرده‌اید و ارزش خریداری شده در آمار و ارقام اقتصاد دیجیتال آورده می‌شود.