سفر هزار ساله با محبوب‌ترین «گنبد طلا»

این‌که برخی پسر قحطبه را معاصر ثامن‌الائمه (ع) دانسته‌اند، قرین به صحت نیست. بنابراین، زیربنای روضه منوّره، پیش از شهادت حضرت ثامن‌الحجج (ع) و قبل از پیدایش مشهد به عنوان یک مکان مقدس و مورد توجه، وجود داشت و در واقع، روضه منوّره، یعنی ساختمانی که گنبد طلا روی آن قرار گرفته‌است، نخستین ساختمان تاریخ شهر مشهد است.

بعد از این مقدمه کوتاه که امید دارم اسباب جلب نظر شما مخاطب ارجمند را فراهم کرده‌باشد، می‌خواهم در این روز‌های فرخنده، یعنی ایام ولادت باسعادت، ولی نعمت ما، سلطان سریر ارتضاء، حضرت امام علی بن موسی الرضا المرتضی علیه‌السلام و هفته کرامت، برای شما خوبان، از تاریخ نماد شهر مشهد بگویم، از تاریخ گنبد طلا و حکایت‌های جذابی که شاید بسیاری از خوانندگان این نوشتار، تاکنون درباره آن‌ها نشنیده‌اند؛ پس با من همراه شوید تا در عمق تاریخ، به سفری هزار ساله برویم.

درباره تاریخ ساخت نخستین گنبد

نخستین گنبد را چه کسی روی مرقد مطهر امام رضا (ع) ساخت؟ این پرسشی است که شاید هنگام حضور در حرم رضوی به ذهن شما هم رسیده‌باشد. برخی از مورخان معتقدند که بنای اولیه گنبد، در دوره سلطان سنجر سلجوقی، یعنی بین سال‌های ۴۷۶ تا ۴۹۷ ش ساخته‌شد؛ ادعایی که البته برای رد آن، می‌شود دلایل بسیاری آورد.

اولاً در دوره غزنوی، چنان که ابوالفضل بیهقی در تاریخ خود می‌نویسد، فعالیت‌های عمرانی گسترده‌ای در حرم رضوی صورت گرفت و حتی پیش از آن نیز، فائق بن عبدا...، مشهور به «فائق خاصه» (درگذشته سال ۳۷۸ ش)، بنایی بسیار مُعظَم را روی مرقد مطهر امام رضا (ع) ساخته‌بود.

مَقْدَسی در کتاب ارزشمند «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم» که آن را تقریباً در زمان قدرت گرفتن فائق خاصه به رشته تحریر درآورده‌است، می‌نویسد: «قبر علی الرضا [علیه‌السلام]در توس است و دژی برای آن ساخته شده که خانه و بازار دارد.

عمیدالدوله فائق نیز مسجدی برایش ساخت که در همه خراسان به از آن نیست.» گزارش مقدسی هرچند جزئیات را در بر نمی‌گیرد، اما خبر از رونق مشهد و نیز، حرم رضوی در قرن چهارم هجری می‌دهد و بنای ساخته شده روی مرقد مطهر را، ساختمانی فاخر و بی‌نظیر در خراسان آن عصر می‌شمرد.

ثانیاً، گزارش شیخ صدوق از ماجرای ارادت ابومنصور محمد بن عبدالرزاق توسی، والی سامانی توس، که در کتاب ارجمند «عیون اخبارالرضا (ع)» آمده‌است، نشان می‌دهد که حرم رضوی، حتی پیش از دوره غزنوی نیز، صاحب ساختمان‌های متعدد و حجره‌های زیبا و به سبک روز ساخته شده، بوده‌است.

حال اگر بنا را بر فخامت بنای حرم، از همان دوره‌های اولیه ساخته شدن، یعنی قرن سوم، بگذاریم، باید بگردیم و بنا‌های فاخر دیگر متعلق به آن دوره تاریخی را نگاهی بیندازیم. زنده‌یاد استاد دکتر علی‌اکبر فیاض، مصحح تاریخ بیهقی، به درستی بنای «میل ایاز» (در نزدیکی سنگ‌بست)، مقبره ارسلان جاذب، از اُمرای دوره سلطان محمود غزنوی را به عنوان مصداقی عینی برای مسئله مدنظر ما، محل توجه قرار داده و معتقد است که بنای اولیه حرم رضوی، شکل و شمایلی مانند بنای «میل ایاز» داشته که در دوره خود، ساختمانی فاخر محسوب می‌شده‌است.

این انگاره، دور از ذهن نیست بلکه با توجه به اشارات ابن‌اثیر در «الکامل فی التاریخ»، درباره توجه سلطان محمود غزنوی به مشهد و روایت مربوط به خواب دیدن او درباره حرم مطهر رضوی در برخی منابع تاریخی دیگر، نمی‌توان پذیرفت که ساختمان روضه منوّره، از نظر کیفیت و معماری، جایگاهی نازل‌تر از مقبره ارسلان جاذب داشته‌است.

با توجه به آن‌چه عرض شد و با عنایت به گنبد مُعظَم بنای میل ایاز، می‌توان نتیجه گرفت که حرم مطهر رضوی، گنبد و مناره‌ای مشابه این بنا و البته، با فخامت، استواری و زیبایی بیشتر، داشته‌است و قدمت گنبد حرم را می‌توان به دوره غزنوی و حتی سامانی، یعنی حدود هزار سال قبل رساند.

سرگذشت تزیینات گنبد

از تاریخ ساخت گنبد طلا که بگذریم، می‌رسیم به سرگذشت تزیین این بنای معنوی و تاریخی؛ این‌که پیش از طلاپوش شدن چه نمایی داشت و درون گنبد، پیش از آینه‌کاری در دوره قاجار، به چه صورتی تزیین شده‌بود؟ گزارش‌های ما درباره نمای گنبد، در دوره‌های اولیه، کم و حتی نادر است.

ما نمی‌دانیم که آیا روی گنبد را با مصالح همان دوره پوشانده بودند یا با همان جلوه آجری، مانند بنای میل ایاز، چشم‌نوازی می‌کرد؟ احتمالاً پیشینه گزارش‌های مربوط به تزیین گنبد، از دوره تیموری فراتر نمی‌رود. می‌دانیم که بعد از ساخته شدن مسجد گوهرشاد در سال ۸۲۱ ق / ۷۹۷ ش، گوهرشاد بیگم، آن بانوی فاضله و اهل خیرات، به معمار خود، قوام‌الدین شیرازی (معمار مسجد گوهرشاد در مشهد و ابنیه فاخری در هرات و دیگر شهر‌های خراسان)، دستور داد برای جلوگیری از غلبه جلوه گنبد بزرگ مسجد گوهرشاد بر گنبد روضه منوّره رضوی، آن را مرتفع‌تر و مزیّن به کاشی‌های زیبا و پرجلوه کند.

قوام‌الدین شیرازی، کاری استادانه کرد و به جای تخریب و بازسازی دوباره گنبد، اطراف آن را با دیوارچینی بالا آورد و بر فراز این دیوار استوانه‌ای شکل، گنبد جدیدی را ساخت که ظاهراً، با کاشی‌های فیروزه‌ای یا سبزرنگ پوشانده شده‌بود. نویسنده «دایرةالمعارف آستان‌قدس رضوی» در این‌باره می‌نویسد: «با توجه به ارتفاع بلند گنبد و مناره‌های مسجد گوهرشاد، هر یک به ارتفاع ۶۸/۳۹ و ۵/۳۹ متر و نیز گنبد دارالسیاده به ارتفاع ۲۳ متر که در این دوره ساخته شد، گنبد آجری بقعه مطهر با ارتفاع کمتر از ۱۹ متر در کنار آن از نمود افتاد.

شاید بتوان گفت در این زمان کسی، چون قوام‌الدین شیرازی (معمار مسجد گوهرشاد) برای نمودار کردن حرم مطهر که نقطه عطف مجموعه معماری آستان قدس رضوی محسوب می‌شد، تدبیری اندیشید و با برآوردن ساقه‌ای بلند و متناسب با حجم بنا بر شالوده مربع بنای عصر غزنوی، گنبدی به ارتفاع ۲/۳۱ متر روی ساقه قرار داد.»

طلاپوش شدن گنبد

بر اساس گزارش‌های تاریخی تا سال ۹۴۰ق / ۹۱۲ ش، یعنی زمانی که شاه‌تهماسب یکم صفوی تصمیم به طلا کردن گنبد مطهر رضوی گرفت، تزیینات کاشی دوره تیموری و معماری قوام‌الدین شیرازی برقرار ماند.

در این سال فرمانروای صفوی برای ادای نذر خود، پس از پیروزی بر ازبکانِ مهاجم به مرز‌های شمال‌شرقی ایران، با اهدای ۶۳ مَن طلا (معادل ۱۸۱ کیلوگرم) گنبد را تزیین کرد. ذکر این نکته لازم است که مطلّا کردن گنبد به این شکل، نخستین بار بود که در جهان اسلام اتفاق می‌افتاد و از نظر هنری، یک نقطه عطف محسوب می‌شد.

طلاکاری گنبد با استفاده از صفحات مسی روکش شده با طلا انجام شد. ظاهراً نخستین طلاکاری گنبد، کتیبه‌ای به خط هنرمند خطاط این دوره موسوم به «عبدالحق سبزواری» داشته است که در دوره‌های بعد، جای خود را به کتیبه شاه‌عباس یکم داد که توسط خطاطان نامدار روزگار او، مانند علیرضا عباسی ساخته شده‌بود.

تزیینات فراموش شده لایه داخلی گنبد طلا
نکته دیگری که باید در این جا یادآوری شود، تزییناتی است که زیر پوسته داخلی گنبد طلا اجرا شد؛ امروزه این بخش، به صورت کاملاً زیبا و مجلل، با آینه‌کاری‌های دقیق و هنرمندانه تزیین شده است؛ اما ظاهراً تا پیش از این اقدام که گفتیم در دوره قاجار صورت گرفت، پوسته داخلی گنبد مطهر با نقاشی‌هایی بسیار زیبا تزیین شده بود؛ ابن‌بطوطه، جهانگرد مسلمانی که در قرن هفتم به مشهد سفر کرد، در سفرنامه‌اش، اشاره‌ای گذرا به این تزیینات دارد.

برخی متون تاریخی از آقاحسن نقاش، هنرمند چیره‌دست دوره شاه‌تهماسب یکم و یکی از شاگردان کمال‌الدین بهزاد (نقاش نام‌آور دوره تیموری و استاد مکتب هنری هرات)، به عنوان نقاش پوسته داخلی گنبد یاد کرده‌اند. با این حال، به نظر می‌رسد که نقاشی‌ها چندان دوامی نداشته‌است و به دلیل دود ناشی از شمع‌ها و پیه‌سوز‌های متعددی که شبانگاه در بقعه مطهر روشن می‌شد، این آثار هنری آسیب می‌دید و نیازمند بازسازی می‌شد؛ چنان‌که اسکندربیک منشی در «عالم‌آرای عباسی» به این نکته اشاره می‌کند و می‌افزاید در دوره شاه‌عباس یکم، نقاشی‌های زیر پوسته گنبد، تجدید و بازسازی شد.

در دوره افشاری و عهد نادرشاه افشار نیز نقاشی‌ها را بازسازی کردند تا این که با آینه‌کاری در دوره قاجار و پنهان شدن نقاشی‌ها زیر آینه‌ها، اثری از آن‌ها باقی نماند.

گنبد طلا در دوره معاصر
یکی از حوادث تأثرآوری که در تاریخ گنبد طلا اتفاق افتاد، در ماجرای به توپ بستن حرم مطهر توسط نظامیان روسیه تزاری در نوروز سال ۱۲۹۱ش رقم خورد. در این حمله، پنجره‌های گنبد طلا شکسته شد و ۱۸ گلوله توپ به نقاط مختلف گنبد اصابت کرد که تعمیر آن، چند سال به طول انجامید.

اوایل دهه ۱۳۵۰ بود که تصمیم به نوسازی نمای گنبد طلا گرفته شد؛ مقدمات این کار تا سال ۱۳۵۷ خورشیدی فراهم شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کار را با سرعت آغاز کردند و در خرداد سال ۱۳۵۹ مرمت نمای طلای گنبد به پایان رسید. در این فرایند، تمام خشت‌های طلا را به ترتیب و با رعایت شماره‌گذاری از گنبد جدا کردند و پس از زیرسازی مناسب با بتن و میلگرد، به قطر ۲۰ سانتی متر، خشت‌های مسی زراندود را در جای اولش نصب کردند.