سدسازی؛ تجمیع آب یا تخریب محیط زیست؟

پول‌نیوز، محمدهادی نظام‌پور - سدسازی خوب است یا بد؟ این سؤال که مدت‌ها است در میان کارشناسان و حتی عوام مطرح است. جالب آن است که اغلب صاحب‌نظران این حوزه در یکی از دو قطب بد یا خوب قرار گرفته‌اند. به عبارتی کمتر پیش می‌آید که به مزایا و معایب سدها هم‌زمان توجه و برای کاهش آثار سوء آن برنامه‌ریزی شود.

در این یادداشت تعدادی از معضلاتی که با احداث یک سد گریبان‌گیر محیط زیست خواهد شد، ارایه شده است. با این حال هدف قضاوت در مورد خوب یا بد سدسازی نیست. اعتقاد آن است که با ارایه معایب و مزایای هر پدیده و طرحی، خواننده می‌تواند قضاوت عادلانه‌تری در مورد ارزش و یا عدم ارزش آن داشته باشد. در سوی دیگر صاحب‌نظران و فعالان نیز امکان خواهند داشت تا با علم به زوایای مختلف اجرای یک طرح نسبت به بهینه کردن آن اندیشه کنند.


 با این مقدمه اثرات مخرب زیست محیطی سدها عبارتند از:

1. عملیات خاک‌برداری و خاکریزی در سد باعث ایراد خسارات جبران‌ناپذیری به بستر سد و اکوسیستم مربوطه می‌شود.

2. احداث سدها باعث انتقال رسوبات به پایین دست رودخانه‌ها و یا دشت‌های سیلابی خواهد شد.

3. این رویداد به تدریج نوعی مرداب و فساد تدریجی در مخزن سد ایجاد خواهد کرد. این رویداد در پایین دست نیز باعث محدودیت فضای مورد نیاز آبزیان برای تخم‌گذاری شود.

4. مناطق تاریخی و باستانی به همراه چشم‌اندازهای طبیعی و زمین‌شناختی، که بعضاً در نوع خود استثنایی هستند، در زیر ده‌ها متر آب جمع‌آوری شده در مخزن مدفون و ناپدید می‌شوند.

5. کاهش سطح آب در پایین دست آب باعث می‌شود تا تحت تأثیر کوچک‌ترین بارشی بستر رودخانه، که محل تخم‌گذاری ماهی‌های مهاجر است، تخریب شود. در مواردی نیز کاهش سرعت جریان آب باعث پوشیدگی بستر از ذرات ریزدانه و خارج از دسترس شدن بخش درشت‌دانه رسوبات، به عنوان مکان مناسب تخم‌گذاری ماهی‌ها می‌شود.

6. ایجاد پهنه‌هایی عمودی متفاوت از نظر دما، شوری و میزان اکسیژن انحلال یافته در آب، درون مخزن سد باعث ایجاد محیطی متفاوت از اکوسیستم رودخانه‌ای خواهد شد. این رویداد ضمن محدود کردن امکان زیست موجودات و ساکنین پیشین این اکوسیستم عامل ایجاد و توسعه زیست‌بوم‌های جدید در منطقه خواهد شد. ورود آب زه‌کش شده از لجن‌زارها و مرداب‌های جانبی به مخزن، به دلیل سکون آن، این پدیده را تشدید می‌کند.

7. سدها باعث محدودیت جدی در تردد حیوانات هستند. این محدودیت در هر دو مورد حیوانات خشکی و دریایی، به ویژه ماهی‌ها مؤثر است. تجربه نشان می‌دهد جمعیت ماهی‌ها در بخش‌های پایین سدها به شدت کاهش می‌یابد. به علاوه عبور ماهی‌ها از دریچه‌های سد، توربین‌ها و پمپ‌ها باعث نابودی آن‌ها خواهد شد.

8. توسعه کشاورزی، هم‌زمان با بهره‌برداری سد در بالا دست باعث ورود آلاینده‌های بیشتر به مخزن و ایجاد مسمومیت، تغییر تعادل زیستی و یا توسعه‌ی انگل‌ها و موجودات زیان بخش در مخزن شود. عدم پویایی اکوسیستم و در نتیجه عدم توان در بهبود این شرایط می‌تواند در نهایت منجر به نابودی زیست‌بوم شود.

9. ورود فضولات انسانی و یا تشدید فرسایش در نتیجه فعالیت‌های مدنی باعث کدورت آب و کاهش کیفیت آن می‌شود.

10. رژیم هیدرولیکی رودخانه و حوضه آبریز آن ممکن است به دلیل تخریب وسیع محیط زیست تغییر کند. ایجاد سیلاب‌های گسترده از نتایج این تحول منفی است. اتفاقی که به نوبه خود تخریب پوشش گیاهی و حتی سازه‌های انسانی را تشدید خواهد کرد.

11. بر اساس تئوری تقریباً اثبات شده، سدها باعث افزایش احتمال رخداد زلزله می‌شود.

12. با توجه به افزایش سطح آب در معرض هوا، میزان تبخیر افزایش و ضمن از دست رفتن بخشی از منابع آب باعث تغییر نسبی اقلیم خواهد شد. این تغییرات اقلیمی، و یا به بیان بهتر میکرواقلیم، می‌تواند در نتیجه تغییرات جزیی دما، جنبش‌های بادی و موارد مشابه نیز ایجاد و یا تشدید شود.

13. روابط آب و خاک، مواد مغذی، در طول سال‌های متمادی ایجاد شده است. این تعادل با احداث سد در مدت کوتاهی دستخوش تغییر شده و باعث تغییر رژیم حاکم بر اکوسیستم گیاهی و در نهایت حیوانی و انسانی، به ویژه در پایین دست خواهد شد.

. سدها در زمان همه‌گیری بیماری‌هایی هم‌چون تیفوس، تب حصبه، مالاریا و وبا نقشی بسیار منفی دارند و باعث آلوادگی ثانویه محیط بسیار وسیعی می‌شوند.

علاوه بر مشکلات زیست محیطی، سدها تغییرات عظیمی بر ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی منطقه نیز تحمیل خواهند کرد. اجبار ساکنین به مهاجرت از جمله این مشکلات است.

اثرات منفی متعدد دیگر را می‌توان به احداث سدها نسبت داد. البته در میان این مضرات برخی موقت و گروهی بلند مدت هستند. هم چنین بازگشت‌پذیری و یا عدم بازگشت‌پذیری این خسارات باید مطالعات محیط‌زیستی احداث سدها  توجه جدی در مباحث سدسازی باشد.

این مسئله با سازماندهی گروهی از محققان زیستی، مهندسین هیدرولوژیست، زمین‌شناسان زیست‌محیطی، صاحب‌نظران علوم اجتماعی و متخصصان مرتبط دیگر قابل بررسی و ممیزی است.