رانت و رانت خواری به چه معناست؟/ راه مقابله با «رانت زمین» چیست؟

رانت؛ واژه‌ای سیاه که در اقتصاد کاربرد دارد و اگر بخواهیم بصورت خیلی ساده آن را تعریف کنیم می‌توان اینطور گفت که؛ رانت درآمدی بدون اتکای مستقیم به کار و تلاش تولیدی و بدون ریسک و خطر فعالیت‌های اقتصادی است و انواع مختلفی دارد که به بررسی رانت و رانت خواری و انواع آن بپردازد.

محمد واعظ برزانی عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان اظهار کرد: در یک مقایسه ساده روی تفاوت شاخص قیمت‌ها، به روشنی متوجه می‌شویم در ۵۰ سال اخیر در اقتصاد ایران، شاخص قیمت زمین و مسکن چندبرابر شاخص قیمت کالا‌ها و خدمات افزایش یافته که این عدد احتمالا بیش از ۱۰ برابر است.

وی ادامه داد: دلیل اصلی این موضوع نیز آن‌چیزی است که در دانش اقتصاد با عنوان «رانت زمین» یاد می‌شود.

این اقتصاددان با اشاره به تبعات این فاکتور مهم در اقتصاد، تصریح کرد: مقابله نکردن با رانت زمین، باعث تخصیص غیربهینه منابع اقتصادی در طی زمان، نگهداری زمین و مسکن به صورت راکد و افزایش سرسام‌آور قیمت زمین در کانون‌های مالی یعنی شهر‌های بزرگ به ویژه تهران خواهد شد.

واعظ برزانی گفت: یکی از راه‌های مقابله با رانت زمین مالیات بر عایدی سرمایه است که به نظر می‌رسد دولت و مجلس باید هرچه سریع‌تر آن را تعیین تکلیف کنند.

عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان تاکید کرد: به عبارت دیگر وضع مالیات بر افزایش قیمت زمین، وقتی که این افزایش قیمت فراتر از سطح عمومی قیمت‌ها باشد می‌تواند تاثیر بسزایی در بازار مسکن و زمین داشته باشد. البته که این وضع مالیات بر عایدی سرمایه بر بازار‌های دیگر از جمله طلا و ارز و خودرو نیز تاثیرگذار است.

به گفته او، آنچه که در لایحه پیشنهادی مالیات بر عایدی سرمایه ارائه شده است، بخش کوچکی از رانت زمین را حذف می‌کند. به عبارت دیگر بخش ناچیزی از رانت دریافت شده به وسیله صاحب زمین از طریق مالیات به بخش عمومی برای هزینه‌های عام‌المنفعه منتقل می‌شود، اما برای شروع بسیار خوب است و به مرور باید پخته‌تر شود.

واعظ برزانی اظهار کرد: در اجرای مالیات بر عایدی سرمایه باید از روش‌های عملیاتی و چرخه کار ساده، قابل پیگیری و بدون تاثیر تعیین‌کننده عامل انسانی نیز استفاده شود.

این اقتصاددان با اشاره به مزایای اجرای قانون مالیات بر عایدی سرمایه، گفت: زمین و مسکن در آینده، بیشتر برای نیاز‌های مصرفی و نه کسب منفعت، مورد تقاضا قرار می‌گیرد که این مهم، فرصت خانه‌دار شدن را به ویژه برای جوانان بیشتر فراهم خواهد کرد. در واقع هم آثار مثبت توزیعی دارد و هم آثار مثبت تخصیصی.

او ادامه داد: اجرای این قانون شاید تاثیر خیلی زیادی بر کاهش قیمت‌ها نداشته باشد، اما می‌تواند روی نرخ رشد قیمت زمین و مسکن و بازار‌های دیگر در آینده تاثیر بگذارد به طوری که اختلاف بین نرخ رشد قیمت‌ها با نرخ رشد قیمت کالا‌ها و خدمات کاهش یابد.
رانت به چه معناست؟

رانت در اقتصاد عبارت از هرگونه پرداخت به مالک یا عامل تولید است، که مازاد بر هزینه مورد نیاز به اضافه سود مربوطه برای آوردن آن به چرخه تولید باشد.

به عنوان مثال به دلیل محدودیت ماهوی برخی منابع مانند زمین، عرضه آن‌ها به شدت غیر کششی بوده و با افزایش قیمت، امکان افزایش عرضه آن‌ها در کوتاه مدت و بلند مدت وجود ندارد. در نتیجه، افزایش تقاضا، منجر به افزایش قیمت‌ها و درآمد دارنده منابع یا تولید کننده کالا می‌شود.

در ادبیات سیاسی، شرایطی که امتیاز یا انحصار خاصی برای تولید کننده خاصی در نظر گرفته می‌شود، که دیگران نمی‌توانند از آن بهره‌مند باشند، عرضه آن محصول محدود خواهد بود و در نتیجه افزایش تقاضا، قیمت‌ها افزایش یافته و رانت اقتصادی را نصیب آن تولیدکننده می‌کند.

در علم اقتصاد رانت درآمدی است که بی‌تلاش به دست می‌آید. رانت خوار‌ها با استفاده از نفوذ سیاسی و اقتصادی شان یا از طریق آشنایانی که صاحب این نفوذ هستند به صورت غیرقانونی به منابع مالی دست پیدا می‌کنند و به کسب ثروت می‌پردازند.

رانت خواری چیست؟

در تعریف کلی، رانت خواری به فعالیت اقتصادی گفته می‌شود که توسط آن یک فرد یا واحد اقتصادی بتواند بدون آنکه ارزش افزوده بیشتری تولید کند، درآمد خود را افزایش دهد مثل افزایش بی مورد دستمزد‌ها از طریق اعتصاب و اعمال فشار سیاسی بدون آنکه با افزایش باروری همراه باشد. به طور مشخص، پدیده رانت خواری اولین بار توسط اقتصاددان امریکایی، گوردون تولوک، در رابطه با انحصارات مطرح شد.

از دید «تولوک» رانت خواری هنگامی واقع می‌شود که شرکت‌های بزرگ با صرف منابع اقتصادی، مانند دادن رشوه و استخدام «لابی گرها» دولت را تحت فشار قرار می‌دهند تا با استفاده از ابزار‌های اقتصادی و وضع قوانین جدید مانند ایجاد تعرفه، محدود کردن واردات، اعطای یارانه‌های مستقیم و غیرمستقیم، جلوگیری از ورود شرکت‌های جدید به بازار و کنترل قیمت ها، محیط و شرایطی را که شرکت‌های مزبور در آن فعالیت می‌کنند، به نفع آن‌ها تغییر دهد.

فعالیت رانت خواری از فعالیت سود جویی «Profit Seeking» متمایز است. زیرا در فعالیت سودجویی طرفین برای تامین منافع مشترک اقدام به تولید ارزش افزوده می‌کنند، درحالی که در فعالیت رانت خواری افزایش درآمد با تولید ارزش افزوده بیشتر همراه نیست. به علاوه گسترش رانت خواری موجب می‌شود تا منابع اقتصادی از فعالیت‌های تولیدی خارج و به سوی فعالیت‌های غیرمولد روان شوند.

زیرا هنگامی که یک شرکت موفق می‌شود تا با صرف مثلاً یک میلیون دلار، درآمد خود را به میزان چند صد میلیون دلار افزایش دهد، شرکت‌های متعددی جذب فعالیت رانت خواری خواهند شد و منابع هنگفتی از فعالیت‌های مولد به فعالیت‌های غیرمولد منتقل خواهد شد.

به این ترتیب رانت خواری با اتلاف انبوه منابع اقتصادی، انتقال منابع از فعالیت‌های مولد به فعالیت‌های غیرمولد، گسترش فساد اقتصادی، مخدوش کردن سیستم انگیزه‌ها و ایجاد تصلب‌های نهادی و ناهنجاری‌های ساختاری نه تنها آهنگ رشد اقتصادی را آهسته می‌سازد، بلکه با سست کردن پایه‌های پویایی و ثبات اقتصادی و سیاسی جامعه عملاً مانع از توسعه اقتصادی کشور می‌شود.

رانت اقتصادی

الف.) سرمایه گزاری‌های صنعتی: از اول انقلاب یک عده با پارتی بازی از وام‌ها و اعتبارات ارزی با دلار هفت تومان کارخانه و کارگاه ساختند تا محصولات آن را با نرخ دولتی به مردم عرضه کنند، اما بخاطر عدم کنترل و نظارت، با افزایش نرخ دلار کارخانه‌ها و کارگا‌ها را به نرخ آزاد فروختند و نه تنها خدمتی به مردم نکردند بلکه از این طریق میلیارد‌ها تومان سود بردند. البته با کمی تامل و بررسی در این گروه مشخص می‌شود که اکثر این افراد ریشه در کانون‌های قدرت اداری و حکومتی داشته اند، کسی نیست که پرسیده باشد چرا باید کارخانه‌ای که با اعتبارات دولتی احداث شده را در این شرایط با قیمت بسیار ناچیز به بهانه واگذاری شرکت‌های دولتی به بخش خصوصی فروخت. ضمن اینکه اگر قرار است فروخته شوند چرا ما به تفاوت نرخ ارز محاسبه و از آن‌ها گرفته و به بیت المال برگشت داده نشود. عملکرد قوه قضاییه در مبارزه با این گروه که در سال‌های گذشته به این اعمال دست زده اند چه بوده است؟ آیا واقعاحتی یک نفر از مقامات عالی رتبه طی چهل سال که از عمر جمهوری اسلامی ایران می‌گذرد در این زمینه خطایی نداشته اند که توسط محاکم قضایی خاص تحت تعقیب و مجازات قرار گیرند و به مردم معرفی شوند تا چهره آن‌ها شناخته شوند؟

ب.) سرمایه گذاری‌های عمرانی: این نوع رانت در جوامع جهان سوم، معمولا تحت فشار سیاسی صاحبان قدرت به تصویب میرسد یعنی وقتی در جایی جاده‌هایی کشیده می‌شود یا راه آهن یا کارخانه و طرح بزرگی پیاده می‌شود قیمت زمین در اطراف این طرح‌ها بالا می‌رود برخی افراد که از اجرای این طرح‌ها قبلا از طریق عوامل خود مطلع شده اند صاحبان املاک اطراف اینگونه طرح‌ها را شناسایی و با تطمیع و حتی اغفال آن‌ها زمین‌ها را با قیمت بسیار ناچیزی خرید می‌کنند و پس از اجرای این طرح‌ها و پروژه‌ها که قیمت زمین‌ها را بسیار بالا می‌برد از این طریق به درآمد‌های باد آورده‌ای دست پیدا می‌کنند. جالب آن است که گا‌ها همین زمین‌ها را نیز با قیمت‌های بسیار بالا مجددا به دولت می‌فروشند. این در حالی است که متاسفانه در قانون مالیات‌های کشور، مالیات بر ارزش اضافی ناشی از سرمایه گذاری عمومی پیش بینی نشده است برای نمونه می‌توان به اراضی اطراف پالایشگاه عظیم پارس جنوبی و، ولی عصر جم و ریز در استان بوشهر اشاره کرد که افرادی با هویت معلوم و از طریق زد و بند در مرکز کشور به بهانه‌های مختلفی اراضی منطقه را تملک و پس از فروش آن ارقام نجومی عاید خود و حامیان آن‌ها گردیده است.