مسیراقتصاد دانش بنیان به کجا می‌رسد؟

سال‌هاست احساس نیاز برای گذرازاقتصاد منبع محور به اقتصاد دانش‌بنیان در تمامی جوامع بیش از پیش احساس می‌شود و برای تقویت این زمینه باید تولید محصولات دانش‌بنیان از طریق شکل‌گیری کسب‌وکار دانش‌بنیان کوچک و متوسط فراهم کرد تا اقتصاد‌ها بتوانند با تولید محصولات نوین از بازار رقابت عقب نمانند. کارآفرینی مبتنی بر فناوری شده است و تحقق و شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان در عصر پرشتاب امروز به دنبال کسب‌وکار‌های دانش‌بنیان به عنوان موتور رشد اقتصادی است.

شکل‌گیری کسب و کار دانش‌بنیان

سال‌های اخیر اقتصاد کشور در حال تغییر ماهیت و شکل از منبع‌محوری به دانش‌بنیانی است از این رو اقتصاد ایران شاهد شکل‌گیری کسب‌وکار دانش بنیان نوظهور مبتنی بر فناوری است که محصولات دانش‌بنیانی بیشترین نرخ رشد را به خود اختصاص داده و به دنبال جذب بیشترین سهم از بازار اقتصادی کشور هستند و به توسعه شکل‌گیری اقتصاد دانش‌بنیان کمک می‌کنند.

البته تعارفی مختلفی از اقتصاد دانش‌بنیان روایت می‌شود که همه کارشناسان فعال در این بخش با یکی از تعاریف نظر بسیار نزدیکی دارند؛ اقتصاد دانش‌بنیان به روش تولیدی گفته می‌شود که در آن از دانش برای ایجاد ارزش افزوده محسوس یا غیرمحسوس استفاده می‌شود.

در یک اقتصاد مبتنی بر دانش، گسترش دانش و مهارت‌ها به نوآوری منجر می‌شود که این خود، سبب افزایش درآمد‌ها و کاهش تورم و بیکاری خواهد شد. در دنیای پر تحول امروز، دانش و نوآوری اساسی‌ترین عامل پیشرفت در عرصه‌های صنعتی و اقتصادی محسوب می‌شود. اقتصاد یک کشور وقتی شکوفا می‌شود که بستر لازم برای نوآوری و حضور در بازار‌های رقابتی جهانی فراهم شود. حرکت به سوی نوآوری و ایجاد تغییر در ترکیب محصولات و خدمات در قلمرو فعالیت‌های یک کسب و کار دانش بنیان قرار دارد؛ از این رو کسب و کار‌های دانش بنیان نقش مهمی در اثربخشی تولید، تبلور دانش در محصولات و خدمات جدید، ارتقا سطح اقتصاد و رفاه، تولید ثروت و ارزش افزوده در یک جامعه ایفا می‌کنند. رشد و توسعه اقتصادی کشور‌ها به صورت معنادار تابعی از ظرفیت تولیدی آن‌ها است. یکی از بستر‌هایی که به درآمدزایی و ارزش افزوده هر اقتصادی کمک می‌کند تولید در حوزه دانش بنیان‌ها و نانوتکنولوژی‌ها است. 

امین دلیری، کارشناس حوزه اقتصاد و مدرس دانشگاه در حوزه شکوفایی اقتصادی در این بخش به توانمندی دانش بنیان‌ها در اقتصاد پرداخته، عنوان می کند؛

بفرمائید تولیدات دانش بنیان‌ها چه کمکی به اقتصاد می‌کند؟

ایران با وجود موانع و محدودیت‌های ایجاد شده در مسیر توسعه‌ای کشور در ۴ دهه گذشته، با شواهد آماری و گزارش‌های سازمان‌های مستقل بین المللی در عرصه‌های مختلف، حائز موفقیت‌های چشمگیری در تولیداتی که منشأ دانش بنیان داشته، شده است. گرچه تحریم‌ها اعمال شده موانع زیادی را در فعالیت‌های اقتصادی با توجه به وابستگی کشور به درآمد‌های ارزی حاصل از فروش نفت، ایجاد کرده است، اما نیرو‌های جوان علمی کشور را به مدد دانش نوین، تحولات شگرفی در تولیدات که منشأ دانش بنیان داشته، نائل کرده است.

پس از تسخیر لانه جاسوسی آمریکا، تهاجم بعدی به اقتصاد ایران تحریم بود و اکنون ۴ دهه ایران با تحریم‌های طاقت فرسای اقتصادی مواجه است. تحریم حداکثری آمریکا پس خروج آمریکا از برجام، آخرین حربه استکبار جهانی علیه کشوری است می‌خواهد مستقل باشد.

در شرایط تهاجم‌های نظامی و تحریمی، ایران در دهه اول انقلاب اولین تهاجم و توطئه دشمن در ایجاد درگیر‌های قومی و آشوب‌های منطقه‌ای و سپس ایجاد یک جنگ تحمیلی پردامنه ۸ ساله را با سرافرازی، پایان یافت.

کشور ایران با همه تضییقات و محدودیت‌هایی که دشمنان ایجاد کردند، امروز مقاوم‌تر از هر زمان دیگر مسیر توسعه علم و فناوری در عرصه‌های مختلف را طی می‌کند. در تولید علم، نوآوری و شکوفایی در علوم پایه و دانش فنی که توسط دانشمندان و پژوهشگران ایرانی انجام گرفته، ایران را در رتبه بندی علمی و فناوری در اغلب زمینه‌ها در زمره ۱۰ کشور برتر جهان قرار داده است. تمام این برتری‌های علمی در ۴ دهه گذشته صورت گرفته است.

به طور کلی در دانش سلول‌های بنیادی، نانو تکنولوژی، بیو تکنولوژی در زمره کشور‌های پیشتاز جهان قرار داریم. در علم و امور پزشکی، ایران قطب پزشکی منطقه است. بر اساس اعلام مؤسسات مستقل علمی جهان، ایران سریع‌ترین کشور جهان از نظر رشد نوآوری، سومین مرکز پیوند عضو برتر جهان، دوازدهمین کشور جهان در زمینه دندانپزشکی، دارای پیشرفته‌ترین مراکز چشم پزشکی در منطقه، دومین کشور سازنده دستگاه شتاب دهنده خطی پرتو درمانی در جهان، یکی از چند کشور سازنده دستگاه جراحی الکتریکی با فرکانس بالا در جهان، دارای دومین ارتش قدرتمند سایبری جهان، پرسرعت‌ترین کشور جهان در زمینه رشد شاخص توسعه انسانی، در زمره پنجمین کشور جهان در فناوری برتر قرن ۲۱ در لیزر، پانزدهم کشور از نظر تولیدکننده مقالات علمی، یازدهمین کشور در جهان در رشد علم، جمعیت ۹۷ درصد با سواد، دارای بالاترین نرخ رشد پذیرش دانشجوی خارجی، رشد سریع و بالای دانش آموختگان دانشگاهی، توسعه و رشد سریع در صنایع هوا و فضا، بزرگترین شکارچی پهپاد‌های فوق پیشرفته جاسوسی جهان، هفتمین رتبه قدرت موشکی در جهان، دارنده چهارمین نیروی دریایی بزرگ جهان است. همچنین رتبه اول خاورمیانه و هفدهم جهان در زمینه پرورش آبزیان، اولین کشور تولیدکننده متانول در جهان، یکی از پیشرفت‌ترین کشور‌های جهان در زمینه ناباروری، بیستمین کشور جهان از نظر ترانزیت دریایی، هشتمین کشور جهان از نظر گسترش خطوط لوله کشی گاز و بهره مندی مردم از گاز، رتبه دهم تولید فولاد در جهان و… در بین کشور‌های جهان است.

آنچه که از موفقیت‌های جمهوری اسلامی ایران در پیشتازی تولید علم و پیشرفت در تولیدات شرکت‌های دانش بنیان و نوآوری و ابداع که زایده علم و بکارگیری از فناوری‌های نوین است، در ۴۰ سال گذشته درباره گازرسانی، گسترش و توسعه شبکه برق و آبرسانی، مخابرات در اقصی نقاط محروم و برخوردار کشور درخور تحسین است، رشد آن قابل مقایسه با هیچ دورانی نسبت به سال‌های قبل از انقلاب نیست.

پیشرفت‌ها در حوزه اقتصاد کشاورزی چگونه بوده است؟

افزایش چشمگیر تولیدات کشاورزی و دامی و صنعتی کشاورزی و تولید محصولات جانبی کشاورزی در زمینه غذایی و تنوع در تولید آنها، مزیتی برای صادرات آن‌ها به وجود آورده است. رشد تولیدات صنایع ماد در حوزه مواد اولیه ضمن تأمین نیاز‌های داخلی، صادرات محصولات آن به خارج از کشور قابل توجه است.

همچنین توسعه ظرفیت بنادر تجاری کشور از ۱۹ میلیون تن به ۲۶۶ میلیون تن و توسعه ۱۰۷ برابری ظرفیت کانتینری بنادر کشور که در اوایل انقلاب با مشکل بارگیری کالا‌های وارداتی حتی در مقیاس کم رو به رو بودیم و بابت تأخیر چند ماهه در تخلیه بار، هزینه زیادی به عنوان دموراژ به صورت پرداخت‌های دلاری به صاحبان کشتی‌های خارجی می‌دادیم، اکنون با وجود افزایش ده‌ها میلیون تن واردات کالا‌های خارجی و فزونی دادوستد بین المللی مشکل تأخیر در تخلیه بار تقریباً نزدیک به صفر است.

فراموش نکنیم توسعه و گسترش راه نیز کمک زیادی به رشد اقتصاد می‌کند و حمل و نقل را بهبود می‌بخشد. در سال‌های اخیر راه‌های روستایی و بین شهری گسترش زیادی داشته و توسعه ۵۵۲ برابری بزرگراه‌های سراسری در نقاط مختلف کشور و توسعه راه‌های ریلی اقدامات بزرگ در ساخت و توسعه زیربنا‌های کشور صورت گرفته است. خودکفای در تولید بنزین و نفت و گاز که روزی یکی از بزرگترین واردکننده آن بودیم، ضمن تأمین نیاز داخلی با وجود افزایش شدید تقاضا برای مصرف بنزین، کشور ایران را در زمره صادرکنندگان بنزین قرار داده است.

چگونه می‌توان بخش خصوصی را تشویق به گسترش فعالیت‌ها و سرمایه گذاری کرد؟

تمام این موفقیت‌ها از سوی طبقه متوسط جامعه طی ۴ دهه اخیر در عرصه‌های مختلف، ظهور و بروز یافته است. در مباحث توسعه، نقش طبقه متوسط در رشد تحول و نوآوری و اختراعات بسیار پررنگ است. حال اگر به این قشر متوسط جامعه کم توجه شود و تورم شتابان درآمد آن‌ها را ببلعد و با کاهش قدرت خرید، معیشت آن‌ها در معرض ضیق معیشتی قرار گیرد، بیم آن می‌رود این قشر از فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور به تدریج خارج شده و این طبقه متخصص و خلاق و نوآور به کلی از جامعه حذف شده و زایل شود؛ بنابراین رفاه اجتماعی می‌تواند افراد را تشویق به سرمایه گذاری و همکاری در رشد اقتصادی کند.

گذر از منبع‌محوری به دانش‌بنیانی


امروزه سرمایه‌های اقتصادی کشورمان فقط محدود به منابع زیرزمینی مانند انرژی‌های فسیلی نیست؛ بلکه نیروی انسانی سرمایه اصلی در این چرخه مهم به حساب می‌آید؛ در واقع اصول اصلی اقتصاد دانش‌بنیان بر نیروی انسانی خلاق و متخصص و دانش محور استوار شده است.

ایران با دراختیار داشتن جمعیت جوان و ظرفیت‌های بالا درزمینه‌های فناوری، چند سالی است با هدایت رهبر معظم انقلاب به سوی پیاده‌سازی این مدل از اقتصاد رهنمون شده است.

مسیراقتصاد دانش بنیان به کجا می‌رسد؟

با تقویت اقتصاد دانش بنیان کمک می‌شود که مزیت اکتسابی دانش بنیان و چرخه کالا به صورت نوین (کاهش هزینه و بهره وری بالا) شکل بگیرد و ایجاد چنین فضایی ارتباط مستمری بین فضای تولید دانش یعنی دانشگاه و مراکز آموزشی و پژوهشی با صنعت و کشاورزی و بخش‌های تولیدی باید شکل بگیرد و در این فضا تولیدات به صورت پویا در چرخه کالا جلو می‌رود تا حدی که بعد از اشباع بازار داخل، بازار‌های جهانی را می‌تواند یکی پس از دیگری فتح کند.

دیدگاه کارشناسان فعال در حوزه اقتصاد دانش‌بنیان؛ دراین نوع اقتصاد، نیروی کار تخصصی به عنوان سواد رایانه‌ای و از همه مهمتر به عنوان سرمایه اصلی جهت تقویت اقتصاد دانش‌بنیان شناخته می‌شود از این رو، دانش کاتالیزور و پیوند دهنده در اقتصاد‌های مدرن امروز محسوب می‌شود.

راه طولانی رسیدن به ایده آل‌های اقتصاد برپایه دانش


به نظر می‌رسد اقتصاد دانش‌بنیان با تمرکز بر مفهوم بهره وری راه نرفته طولانی است که برای پیمودن این مسیر، اصلاح فرهنگی و قانونی می‌خواهد. باید زیرساخت‌های رسیدن به اقتصاد برپایه دانش با محوریت‌های نوین، اصلاح شود. اما برای تسریع آن، شناسایی و استفاده از ظرفیت‌ها در اولویت است. تغییر نگاه به اقتصاد نیاز به فرهنگ‌سازی و از همه مهمتر تشخیص فضای مناسب برای رشد چنین دیدگاهی را می‌طلبد.

امروزه همگام با رشد روزافزون شکل‌گیری کسب‌وکار‌های نوین برپایه علم و دانش، چالش‌ها و موانع زیادی نیز در این مسیرایجاد شده است. از این رو باید فعالیت‌هایی در جهت حمایت، رشد و ثبات دانش‌بنیان‌ها انجام شود.