جای خالی آبخیزداری و آبخوانداری در برنامه ریزی تأمین آب شرب شهری و روستایی

«پرونده معجزه آبخیزداری»؛ تأمین آب شرب شهری، یکی از حیاتی‌ترین خدمات دولت‌ها در همه کشور‌ها است. در کشور ایران محدودیت منابع آب با کیفیت مناسب از یک طرف و عدم سازوکار مناسب از طرف دیگر، موضوع تأمین آب شرب را برای برخی از مناطق کشور به امری چالشی تبدیل کرده است. در سال‌های اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی و وقوع خشکسالی ها، متوسط بارندگی کشور و در نتیجه آن میزان آب تجدیدپذیر کاهش چشمگیری داشته است.

همچنین میزان کل آب تجدیدپذیر کشور از متوسط بلندمدت ۱۳۰ میلیارد متر مکعب به ۸۹ میلیارد (متوسط ۱۰ سال اخیر) رسیده است. سال آبی ۹۶-۹۷ از نظر کاهش بارش یکی از بدترین سال­‌ها طی ۵۰ سال اخیر بوده است و تابستان ۱۳۹۷ شهر‌های زیادی با تنش آب شرب مواجه بوده اند، به طوری که در مواردی تنش‌های مذکور به مناقشات اجتماعی نیز بدل شده است.

در سال آبی جاری تاکنون در کل کشور نسبت به متوسط درازمدت ۵۲ ساله، ۳۶ درصد کاهش بارندگی وجود دارد که از این میان بیشترین کاهش مربوط به حوزه‌های آبخیز دریاچه ارومیه و دریای خزر است. بدین ترتیب با توجه به وجود چالش‌ها و مشکلات اساسی در زیرساخت‌های تأمین آب شرب در برخی از نقاط کشور و کاهش شدید بارش در سال آبی جاری، وقوع تنش آب شرب در مناطق مختلف کشور محتمل به نظر می‌رسد.

طبق آمار وزارت نیرو، میزان بارندگی کل کشور در سال آبی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ در حوزه‌های اصلی، ۱۴۵ میلیمتر بوده است؛ این در حالی است که میزان بارش آبی متوسط ۵۲ سال اخیر ۲۲۶ میلیمتر بوده است.

با بررسی وضعیت تأمین آب شرب کشور می‌توان عمده چالش‌های موجود در زمینه تأمین آب شرب شهری را در موارد زیر برشمرد:

افزایش تقاضای آب به دلیل رشد جمعیت و توسعه شهر‌ها
افزایش حداکثر دمای هوا، افزایش مدت زمان حداکثر دما و افزایش حداقل دمای هوا در تابستان
استفاده از وسایل خانگی پرمصرف
عدم اجرا یا تکمیل زیرساخت‌های مورد نیاز برای تصفیه، انتقال، ذخیره و توزیع آب
خروج بخشی از ظرفیت تأمین آب به دلیل افزایش غلظت آلاینده‌های آب
مشکلات منابع آب مشترک با کشور‌های همسایه
اتصال آب فضای سبز شهرداری به شبکه آب شرب
چالش‌های جدی مدیریتی در زمینه آب شرب و نبود نظارت کافی در این بخش.

برای مقابله با این تهدیدات، شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور با همکاری ستاد وزارت نیرو، مرکز پژوهش‌های مجلس و کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی، در سال ۱۳۹۷ اقدام به تهیه برنامه «پایداری و ارتقای کیفی آب شرب شهر‌های پرتنش» کردند. برنامه پیشنهادی در بردارنده مجموعه اقداماتی در قالب سرفصل‌های زیر بوده است:

اجرای پروژه‌های آبرسانی
اجرای خطوط انتقال
ارتقای بهره وری تأسیسات و شبکه‌ها
ارتقای کیفی منابع آبی موجود غیرقابل استفاده
افزایش توان ذخیره سازی آب
افزایش ظرفیت تولید آب
پایداری سازی تأمین برق تاسیسات آب

متاسفانه باید گفت علیرغم اینکه به اذعان بسیاری از کارشناسان، نقش آبخیزداری و آبخوانداری در مدیریت تأمین آب شرب شهری و روستایی از اهمیت بسزایی برخوردار است و در این زمینه طبق قانون توسعه و بهینه سازی آب شرب شهری و روستایی تکلیف قانونی (۱) وجود دارد، متاسفانه این مساله علیرغم تجربه‌های موفق در کشور مثل خور و بیابانک، در برنامه ریزی‌های تأمین آب مورد غفلت قرار گرفته است که باید این مساله بسیاری مهم بیش از گذشته مورد توجه نهاد‌های تصمیم ساز و دستگاه‌های اجرایی مثل مجلس شورای اسلامی، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، وزارت جهاد کشاورزی و بخصوص وزارت نیرو قرار گیرد.

پیوست (۱):

ماده ۳ قانون توسعه و بهینه سازی آب شرب شهری و روستایی: وزارت نیرو می‌تواند با همکاری وزارت راه و شهرسازی، در شهر‌ها و روستا‌ها با میانگین بارش سالانه دویست و پنجاه (۲۵۰) میلی متر و بالاتر نسبت به ارائه تسهیلات به مشترکان جهت احداث تأسیسات لازم به منظور جمع آوری آب باران و استفاده مجدد از آن با رعایت استاندارد‌های مربوط اقدام نماید.

تبصره ب ماده ۷ ـ در مواردی که تأمین کسری آب صرفاً با عملیات آبخیزداری ممکن باشد با تأمین اعتبار مورد نیاز و با هماهنگی وزارت جهاد کشاورزی طرح‌های ذی ربط را اجراء نماید. وزارت جهاد کشاورزی مکلف است همکاری لازم را به عمل آورد.