«یزد» ؛ اولین شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان (+عکس)

پول‌نیوز - شهرستان یزد، مرکز استان یزد است و بافت تاریخی آن یکی از بهترین نمونه های بافت های تاریخی و خشتی جهان است که با وجود قدمت زیاد، همچنان رایحه زندگی از جای جای آن به مشام می رسد. وسعت این شهرستان 2397 کیلومتر مربع و شامل دو بخش «مرکزی» و «زارچ» با شهرهای یزد، حمیدیا، شاهدیه، رارچ و دهستان های فجر، فهرج، اله آباد و محمدآباد است.


 یزد واژه ای باستانی که ریشه در "یشت" (yast) یا "یزت" (Yazt) و "یسن" (Yasn) به معنای ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و... دارد. شهرستان یزد از شهرهای قدیمی ایران و از بهترین نمونه های شهرهای کویر به شمار می رود. در این شهر همه چیز حکایت از حرکت و زنده بودن محیط اجتماعی دارد.

 شهرستان یزد یکی از معدود شهرهای تاریخی است که بافت تاریخی آن با مساحتی حدود 744 هکتار تحت شماره ی 150000 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است . همچنین این شهر دارای 74 محله است که از مهم ترین این محلات می توان به فهادان، سرجمع (سرچم)، خرمشاه (خرمشاد)، میرقطب، یعقوبی، شش بادگیری و غیره اشاره کرد.

در میان این محله ها، فهادان قدمت بیشتری دارد و از دیدنی های یزد است، که عنوان ماندگار «دارالعباده» را یافته است، مردمانی پای بند به فرهنگ غنی و سنت های زیبای ایرانی – اسلامی را در خود پرورانده است.

بافت تاریخی یزد

مساحت شهرستان یزد 13 هکتار است که یک هزار هکتار آن بافت تاریخی است و از این میزان 700 هکتار آن بافت پیوسته و 300 هکتار به صورت گسسته است. بافت تاریخی یزد به مساحت عرصه 743 هکتار و مساحت حریم پنج هزار هکتار در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

این بافت تاریخی گنجینه ای از هنر، فرهنگ و تمدن ایرانی – اسلامی به ویژه از دوران ایلخانی است که از آن جمله می توان به بناهای مذهبی، مساجد، بقاع، حسینیه ها، اماکن و زیارتگاه های زرتشتیان، خانه های تاریخی، آب انبارها، باغ های تاریخی ایرانی، بادگیرها، بازارچه ها و مسیر قنوات که از دیدنی های یزد می باشد، اشاره کرد.

باغ جهانی دولت آباد

باغ دولت آباد توسط «محمدتقی خان» در زمان زندیه در شهرستان یزد ایجاد گردید. وی قنات دولت آباد را از مهریز به یزد کشید و عمارت «باغ دولت آباد» را به زیباترین وجه به همراه دیوان خانه ی خود که یکی از بهترین جاهای توریستی یزد می باشد، احداث کرد. باغ مجموعه ای از چندین عمارت شامل: هشتی و بادگیر، بهشت آیین، تالار آیینه، سردر اصلی و سردر جنوبی است. چشمگیرترین ویژگی این بنا بادگیر 8/33 متری آن است که بلندترین بادگیر جهان محسوب می شود، این بادگیر یکی از دیدنی های یزد قلمداد می شود. این بنا یکی از بهترین دیدنی های یزد می باشد.

اتشکده زرتشتیان یزد

بنای فعلی آتشکده در شهرستان یزد در سال 1313 خورشیدی با معماری برگرفته از دوره هخامنشیان (در تخت جمشید و...) تاسیس گردید. بر پیشانی عمارت نقش «فروهر» جلوه گر است.

 اهمیت آتشکده به قدمت آتش درون آن است که گفته شده از حدود 1520 سال پیش تاکنون فروزان مانده و حفاظت گردیده است. این آتش را ابتدا از «آتشکده ناهید پارس» به روستای «هفتادر» در نزدیکی عقدا آورده اند و از آن جا به ترک آباد در اردکان انتقال داده اند و پس از سی سال نگهداری در «غار اشگفت یزدان»، در سال 1325 ه.ش به شهرستان یزد آورده اند. این آتشکده یکی از بهترین جاهای توریستی یزد و از دیدنی های یزد قلمداد می شود.

مسجد جامع کبیر

بنای فعلی مسجد جامع کبیر در شهرستان یزد از بهترین جاهای توریستی یزد، در اصل توسط سید رکن الدین بر روی مسجد جامع عتیق که در اوایل قرن ششم هجری قمری توسط گرشایب بن علی بن فرامرز ساخته شده بود، بنا گردید. این مسجد به لحاظ معماری از نمونه های شاخص مسجد جامع در کشور است که همواره یکی از دیدنی های یزد قلمداد می شود.

سردر رفیع، گنبد دوپوش و خوش تناسب و نیز تنوع فضاها، جلوه گاه ذوق و هنر و مهارت هنرمندان مسلمان ایران است. نمای ایوان رفیع با مجموعه ای از زیباترین تزئینات کاشی معرق و نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره چینی پوشانده شده علاوه بر تزئینات منحصر به فرد آجرکاری و اجرای آن با خط کوفی بنایی، صد و ده اسم از اسماء مبارکه ی الهی به صورت هماهنگ و کاملا هنری در زیر ایوان، بر زیبایی این اثر دو چندان افزوده است. مناره ها با 52 متر ارتفاع نیز از عناصر بی بدیل و شگرف این مسجد است. در یک نگاه می توان گفت: تنوع کاشی کاری معرق و معقلی، کتیبه های ثلث و کوفی، مقرنس های معرق و گچی، خطوط بنایی، انواع طاق و تویزه، کاربندی و گره کاری این مسجد دارای اهمیت فراوان است.

مجموعه امیرچخماق

امیر جلال الدین چخماق شامی توسط شاهرخ تیموری به حکومت یزد منصوب گردید. وی در قرن نهم هجری قمری با کمک همسرش فاطمه خاتون (ستی فاطمه)، در این مکان میدانگاه و در اطراف آن آب انبار، خانقاه، مدرسه، گاروان سرا، چاه آب، بازار و از همه مهم تر در سال 841 ه.ق مسجد امیرچقماق (مسجد جامع نو) را بنا نهاد. این مسجد دارای گنبدی عظیم و صفه ای عالی و دو شبستان زمستانی و تابستانی است. محراب مسجد دارای سنگ مرمرین زیبایی است که اطراف آن را با کاشی های معرق تزیین شده و آیاتی از قرآن بر روی آن نقش گردیده است.

در قسمت سردر شرقی مسجد بر روی کتیبه ای از کاشی معرق به خط ثلث اثر محمدشاه حکیم، تاریخ ساخت و بانیان این مسجد نوشته شده است، این مسجد یکی از بهترین جاهای توریستی یزد قلمداد می شود. بقعه ی ستی فاطمه نیز علاوه بر مدفن بانی (همسر امیرچقماق) نمونه منحصر به فرد از تزیینات طلاچسبان و شیوه گنبد خیاره ای است که شیوه ی اجرای این گنبد در معماری تیموری ایران حائز اهمیت است و تنها نمونه در کشور کحسوب می شود، که از دیدنی های یزد می باشد.

هم اکنون آب انبار مجموعه امیرچخماق پس از تغییر کاربری به عنوان زورخانه مورد استفاده ی دوستداران ورزش باستانی و پهلوانی است. اما آن چه که امروزه به عنوان نماد شهر یزد مطرح گردیده و تحت عنوان مجموعه ی امیرچقماق معروف است تکیه یا حسینیه ای است که در قرن سیزدهم هجری قمری در مجاورت بازار سنتی حاجی قنبر احداث شد.

مدرسه ضیاییه

این بنای رازآمیز در محله ی فهادان یکی از کهن ترین محله های شهر یزد که در قدیم به شهرستان شهرت داشته، واقع شده است. بنا مشتمل بر حیاطی است که سه ایوان در پیرامون و فضاهایی در اطراف آن ها است. گنبدخانه ای کهن در گوشه ی حیاط با بلندای زیاد از جمله بناهای سده هفتم هجری قمری است که قالب بندی های کاه گلی، گوشه سازی ترنب، و محراب گلبری بیرون آن قابل توجه است. این بنا یکی از دیدنی های یزد می باشد. هویت واقعی این ساختمان معلوم نیست اما به زندان اسکندر و مدرسه ضیاییه (آثار مولانا ضیاءالدین حسین رضی) نیز معروف است.

برج و باروی قدیم

در گذشته شهرها برای در امان ماندن از هجوم غارتگران و دشمنان، مجهز به حصار و برج و خندق و دروازه و قاعه می شدند. وجود مناره ها و برج های بلند در طول روز، راهنمای مسافران بود. طبق قدیمی ترین اسناد، چهار سرهنگ از حکومت «امیر عضدالدین علاءالدوله ابوجعفر کاکویه» حصاری گرداگرد یزد کشیدند با چهار دروازه در اطراف آن.

ساختن آخرین حصار شهر یزد در دوره حکومت «شاهزاده محمد ولی میرزا» بوده است. کهن ترین محله های شهر یزد در دوران حصار و بارو واقع است. برج های متصل و منفرد، کنگره و تیرکش و مردگر از عناصر و نشانه های حصار قدیم است. گرداگرد حصار و بارو را خندقی عمیق فرا گرفته بود.

از جمله محلات و اماکنی که می توان در آن ها باقی مانده ی برج و باروی قدیم یزد را مشاهده نمود، می توان به: «سید گل سرخ»، «دروازه مهریز»، «لب خندق»، «دروازه شاهی»، «شاهزاده فاضل»، «باغ گندم»، «فهادان» و «مالمیر» اشاره کرد.

بقعه دوازده امام

بقعه دوازده امام از قدیمی ترین بناهای برجای مانده از گذر تاریخ در محله ی فهادان در شهرستان یزد است. این بنا از بناهای شاخص آجری و نمونه های سبک غالب در معماری به شمار می رود که به دلیل سبک بنا و نقش و نگار کتیبه ی کوفی اش شایان توجه است و از دیدنی های یزد می باشد. قبه ی دوازده امام شامل تک گنبدی است به صورت یک چهارضلعی که به خشت ضلعی تبدیل می شود و گنبد روی هشت ضلعی قرار دارد. این بنا در حال حاضر قدیمی ترین بنای تاریخ دار یزد محسوب می شود.

 به استناد کتیبه ی کوفی رنگ آمیزی بالای محراب، قبه به سال 429 هجری قمری در زمان "ابوجعفر علاأالدوله بن کاکویه دیلمی" بنا شده و به احتمال زیاد مدفن خودش است. قبه بنایی است چهارضلعی با گنبدی بر فراز آن که نقش و نگارهای خط کوفی و نقاشی در گریو گنبد، بالای محراب و قاب بندی های آن و گچ بری هایی در ازاره ی داخلی به چشم می خورد. بنا از خشت و گل ساخته شده و در بیرون آجری است. قبه ی امام از جمله بناهای آرامگاهی شاخص در معماری ایران است.

مسجد ملا اسماعیل

مسجد ملا اسماعیل از مساجد قدیمی در شهرستان یزد است که در سال 1222 قمری به دستور «آخوند ملا اسماعیل عقدایی»، در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار ساخته شده که شامل مسجد و مدرسه است. این مسجد که دیدنی های یزد محسوب می گردد، دارای شبستان با سی و دو ستون و گنبدی وسیع است که قطر دهانه آن به 75/15 متر می رسد و تقریبا با دهانه ی ایوان یکی است.

سردر بلند با مقرنس کاری آجری، گنبد دو پوسته ی پیازی شکل، حوض خانه ی وسیع ستون دار با درهای اُرسی آلتکاری شده و صفه های قرینه سازی شده ی صحن مسجد و سنگ مکتوب در طرف چپ بالای سردر بزرگ ورودی، با مطالبی به خط نستعلیق و سنگ لوحه های مختلف، زیبایی خاصی به آن بخشیده که می توان آن را تحولی در معماری ایران در سده سیزدهم هجری دانست.

خانه لاری ها

خانه لاری ها از دیگر خانه های تاریخی و دیدنی یزد است که تاریخ بنای آن متعلق به دوره قاجار است و در محله ی فهادان شهر یزد قرار دارد. ساختمان خانه ی لاری ها با توجه به سبک کلی منازل اعیانی دوره خود ساخته شده؛ یعنی خانه ای است با دو قسمت اندونی و بیرونی، حیاط در مرکز و قسمت های اعیان نشین به صورت چهار فصل در پیرامون حیاط. از قسمت شمالی به عنوان زمستانه و از قسمت جنوبی به عنوان تابستانه استفاده می شد، که شامل تالار و بادگیر است.

 از ضلع شرقی که شامل: اتاق آیینه، مطبخ، سرداب و سایر فضاهاست به عنوان پاییزه و از ضلع غربی به عنوان بهار خواب استفاده می شد. این خانه اکنون محل استقرار سازمان اسناد و کتاب خانه ملی می باشد که تعدادی از اسناد و نسخ نیز به معرض نمایش گذاشته شده است.

پایاب قنات زارچ

قنات زارچ از مهم ترین و طولانی ترین سازه های بشری و از بهترین جاهای توریستی یزد است که آسیاب وزیر نیز در مسیر اصلی جوی قنات گرفته است. در طول مسیری که برای قنات زارچ از آسیاب وزیر تا مسجد جامع کبیر یزد تعریف شده است؛ 7 پایاب و 2 پاشیر از قبیل پایاب های: جوی کوشکنو، پایاب حاج عباس، پایاب مسیر عسکرشاهی، حسینیه شاه ابوالقاسم، مدرسه شهاب الدین طراز، مدرسه شاه کمالیه، مسجد جامع و پاشیرهای آب انبار جن نک و حسینیه شاه ابوالقاسم وجود دارد.

خانه نواب وکیل

خانه نواب وکیل در محله ی فهادان یزد قرار دارد که متعلق به شخصی به نام میرزا محمد رضوی معروف به نواب وکیل از علمای برجسته یزد در عهد قاجار و پهلوی است. وی نماینده ی دوره ی سئم در مجلس شورای ملی بوده است.

دودمان نواب به نوابان یزد شهرت دارد که جد بزرگوارشان میرزا عبدالحی رضوی از خراسان به یزد مهاجرت نمود و در همین شهر سکنی گزید. خاندان نواب رضوی به فضل و دیانت و ادب و نجابت در یزد شهره اند. این خانه اکنون مقر اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان یزد است.

بازار قدیم یزد

با گسترش شهرها و تجارت، بازارها شکل گرفتند. در قرن 5 و 6 قمری که در یزد عصر تحول و پیشرفت محسوب می شد، بازارهایی ساخته شدند که درون حصار شهر و در امتداد مهم ترین را اصلی شهر قرار داشتند.

با گسترش شهر و تغییر حصار شهر، محل بازارها در طول زمان تغییر یافت و در قرون متمادی، با توجه به اقتصاد کشور، وضعیت بازار شهر یزد نیز تغییر یافت. آنچه امروز به عنوان مجموعه ی بازارهای قدیمی یزد می شناسیم، مجموعه ی معماری شهری گسترده ای است که در جنوب برج و باروی شهر واقع شده که چندین راسته بازار، تیمچه، سرا، مسجد، میدان، حسینیه، مدرسه، اب انبار، لرد، کاروان سرا و کارگاه تولیدی را دربر می گیرد و یکی از بهترین جاهای توریستی یزد می باشد.

 در دوره پهلوی، بر اثر احداث خیابان قیام، این مجموعه به دو نیمه ی شمالی و جنوبی تقسیم شد. مجموعه بازار یزد از بازارهای تبریزیان، پنجه علی، زرگری، مسگری، محمدعلی خان، قیصریه و خان تشکیل شده است.

ارگ حکومتی شهرستان یزد

از این بنا، با عنوان های «نارنج قلعه»، «دیوان خانه» و «ارگ قلعه» نام برده اند. طبق آخرین نقل در تاریخ، ساختن این قلعه در عهد امیر تیمور گرکانی و در سال 799 قمری به پایان رسیده است. در زمان حکومت امیرچقماق، در سال 831 قمری در این قلعه «دیوان خانه» و «دارالقرآن» ایجاد شد و در طی قرون متمادی، تصرفات و مرمت هایی نیز در این بنا صورت گرفت. ساختمان فعلی دارای حیاطی وسیع فضاهای متعددی است که پیرامون آن قرار گرفته اند.

هشتی بنا دارای: کلاه فرنگی، بادگیر، حوضی در میان، اتاق هایی در اطراف با اختلاف سه پله از سطح زمین، نیم طبقه و درهای چوبی هلالی با شیشه های رنگی است و سقف آن نیز دارای اندود سیمگل و کاربندی گچ است. هم اکنون، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد در قسمتی از این مکان توسعه یافته در دوره ی قاجار مستقر است.




منبع:همگردی