انتقال آب؛ انتقال خشکسالی!

پول نیوز، نازنین افتخار  - طرح انتقال آب از جمله طرح هایی است که در کشور برای تامین آب شرب و مصرفی استان هایی که با تنش های آبی و کمبود آب مواجه هستند، مطرح  و بعضاً اجرایی شده است که همواره منتقدان بسیاری داشته است. در این خصوص با حجت میان آبادی،  پژوهشگر دیپلماسی آب و استادیار دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس؛ گفتگو کردیم:

برخی تحلیلگران انتقال آب میان حوضه ای را راه حل مناسبی برای تامین آب یک منطقه نمی دانند و آن را مخرب اکوسیستم می دانند. شما در این باب چه نظری دارید؟
طرح‌های انتقال آب شرایط و الزامات بسیار متعدد و مطالعات بسیار جدی لازم دارند که پیش از اجرا باید به صورت دقیق و جامع مورد بررسی قرارگیرند. تقریباً در همه جای دنیا طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای به عنوان آخرین گزینه برای تامین آب مطرح می شود. ضوابط و معیارهای ملی و بین‌المللی متعددی در خصوص طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای طراحی شده است که از جمله آن ها می توان به معیارهای یونسکو طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای (1999)، معیارهای کمیسیون جهانی سدها برای توسعه پایدار منابع آب و انرژی (2000)، راهبردهای توسعه بلند مدت منابع آب کشور مصوب هیأت وزیران (1383) و بند (ه) ماده (17) برنامه چهارم توسعه اشاره کرد.

برای نمونه، معیارهای یونسکو (1999) بر این نکته تأکید می‌کند که اجرای طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای مشروط به مطالعه و درنظر گرفتن تمامی اقدامات منطقی برای مدیریت تقاضای آب در ناحیه مقصد است که پس از توجه به تمامی اقدامات منطقی برای کاهش مصرف و تقاضای آب، تأمین نیازهای فعلی و آتی آب در منطقه مقصد با کمبود جدی مواجه شود به شرطی که اجرای طرح، نباید توسعه آتی حوضه مبدأ را با محدویت جدی مواجه کند.

 ارزیابی پیامدهای اجتماعی-فرهنگی نیز از دیگر الزامات است. توجه به تقسیم و تخصیص عادلانه منافع حاصل از طرح بین حوضه‌های مبدأ و مقصد نیز از دیگر الزامات اجرای طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای  است. همانطور که ذکر شد بند (ه) ماده (17) برنامه چهارم توسعه نیز ضوابط و الزاماتی را برای تصویب و اجرای طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای  معرفی می‌کند. تنها با در نظر گرفتن جامع این الزامات و معیارهاست که این طرح ها می توانند به طرح هایی پایدار تبدیل شوند.

چرا در ایران انتقال آب را راه حل نمی دانید؟
نمی‌توان یک حکم کلی برای بد بودن و یا خوب بودن تمام طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای  در کشور داد اما مسئله اصلی این است که عمده ی طرح‌های انتقال آب در کشور، متأسفانه فاقد شروط ابتدایی و رعایت ضوابط بدیهی اولیه هستند. برای مثال، بسیاری از طرح های در حال اجرا در کشور، مدیریت تقاضا در مقصد را در مطالعه نکرده و در نظر نگرفته‌اند و چون بیشتر توجه به مسائل فنی و الزامات سازه‌ای است، بسیاری از این پروژه ها با کمک اقتصاد-سیاسی و استفاده از بودجه‌های نفتی و بدون درنظر گرفتن این الزامات تصویب و اجرا می شوند.

همین موضوع سبب می شود چالش‌های زیادی در کشور ایجاد شود. بدون شک، اگر طرح های انتقال آب این ضوابط و معیارهای اولیه را نداشته باشند، تبعات بسیار زیاد اجتماعی، سیاسی، پدافند غیرعامل، اقتصادی و محیط زیستی به همراه خواهند داشت  و مشکلاتی ایجاد می کنند.

چه عواقب اجتماعی و اقتصادی متحمل ساکنین دو حوضه است؟
اگر الزامات و ضوابط اولیه این طرح‌ها رعایت نشوند می تواند باعث ایجاد تنش های مختلف نظیر تنش‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در مبدا و مقصد شود که نمونه‌های آن در نقاط مختلف دنیا از جمله آمریکا، استرالیا، کانادا، مصر، ترکیه و ... دیده شده است. همچنین به عنوان نمونه‌ی داخلی این دست تنش های اجتماعی نیز میتوان به ایجاد شدن تنش های بارز بین اصفهان و یزد پس از طرح انتقال آب زاینده رود به یزد، اشاره کرد و اگر این تنش ها به درستی مدیریت نشود امکان تبدیل شدن آن ها به معضلات سیاسی و امنیتی نیز وجود دارد.

چه ایراداتی به طرح های انتقال آب در ایران، وارد است؟
یک مسأله بسیار مهم  در مدیریت منابع آب در کشور آن است که یک طرح آبی فقط محدود به ابعاد اقتصادی و زیست محیطی نیست بلکه سیستم های آبی ابعاد مختلف زیست محیطی، اجتماعی، حقوقی، سیاسی و هیدروپلیتیکی و ابعاد سازمانی- اداری و امنیتی هستند.

 لذا غفلت از یک یا چند بعد از این ابعاد می تواند هر سیستم و طرح آبی را با شکست مواجه کند. به طور مثال، عدم توجه به آثار عمدتاً زیست محیطی منجر به خشک شدن دریاچه ارومیه و عدم توجه به تبعات اجتماعی منجر به ایجاد تنش های اجتماعی بین اصفهان و یزد شد.

در طرح انتقال آب خزر به سمنان نیز ضعف‌ها و اشکالات متعددی وجود دارد که ظواهر مسأله نشان می دهد که مورد توجه قرار نگرفته است از جمله ابعاد اجتماعی، سیاسی و هیدروپلیتیکی، حقوقی و چالش‌های اجتماعی بین مبدا و مقصد، عدم انجام مطالعات مدیریت تقاضا در مقصد، تبدیل یک استان کویری و خشک به استان صنعتی و اسکان صنایع به شدت آب‌بر در آن برخی از ایراداتی هستند که به این طرح وارد است.

آیا طرح انتقال آب، می تواند به آب پایدار بیانجامد؟
مطالعات مختلف بین المللی نشان داده است که طرح های انتقال آب در ایران و سایر نقاط جهان، مقصد را تشنه تر می کند. لذا به هیچ عنوان گزینه ی مناسب و پایداری با توجه به شرایط فعلی حکمرانی آب در کشور نمی‌تواند باشد.

چه راه هایی می تواند جایگزین  طرح انتقال آب شود؟
نسخه ی واحدی وجود ندارد و برای هر مقصدی باید راه های اصلاح حکمرانی آب، توجه به دانش بومی و مشارکت همه ذی‌دخلان (مردمی و غیردولتی، خبرگان، نهادها و سازمان‌های دولتی و حکومتی) و مدیریت  تقاضای آن به صورت مجزا بررسی قرار گیرد.  و طبق استانداردهای جهانی و قوانین و اسناد بالادستی کشور، پیش از مطالعات طرح های انتقال آب باید این مسائل از جمله مطالعات مدیریت تقاضا در مقصد انجام شود و تمام اقدامات لازم مدیریت تقاضا در مقصد پیاده شود و پس از آن به سراغ طرح‌های به شدت هزینه‌زا انتقال آب می توان رفت.