شروط احیای قرارداد هواپیما‌های برجامی

آیا درصورت حصول توافق هسته‌ای، قرارداد‌های خرید ۲۲۰فروند هواپیما با بوئینگ و ایرباس که فقط ۱۶فروند آن تحویل داده شده از بایگانی خارج می‌شود؟

مذاکرات هسته‌ای با هدف لغو عزت‌مندانه تحریم‌های وضع شده علیه ایران، ادامه دارد؛ اما آیا درصورت حصول توافق، قرارداد‌های خرید ۲۲۰فروند هواپیما که فقط ۱۶فروند آن تحویل داده شده از بایگانی خارج می‌شود؟ این موضوع پس از آن بحث‌برانگیز شد که، دیروز ابوذر شیرودی، مدیرعامل شرکت هواپیمایی آسمان در یک نشست خبری، از احتمال فعال شدن دوباره تفاهمنامه این ایرلاین با هواپیماسازی بوئینگ خبرداد. برخی گمانه‌زنی‌ها حاکی از این بود که اظهارات یادشده می‌تواند نشانه‌ای از تکاپو برای احیای همه قرارداد‌های خرید هواپیما باشد.

در پی اجرای توافق هسته‌ای ایران و ۱+۵ در سال۱۳۹۴ و برداشته شدن تحریم‌های هوایی، وزارت راه و شهرسازی وقت برای خرید تعداد قابل‌توجهی از هواپیما‌های تراز اول جهانی برای شرکت هواپیمایی هما (ایران‌ایر) با کمپانی‌های ایرباس، بوئینگ و ای‌تی‌آر وارد مذاکره شد و درنهایت قرارداد خرید ۱۰۰فروند انواع ایرباس، ۸۰فروند انواع بوئینگ و ۲۰فروند‌ای‌تی‌آر۷۲-۶۰۰ به امضا رساند و همزمان ایرلاین‌های دیگر نیز تفاهمنامه‌هایی برای خرید هواپیمای جدید منعقد کردند که البته فقط ۱۶فروند از هواپیما‌های خریداری شده وارد کشور شد و با خروج غیرمسئولانه و یکجانبه آمریکا از برجام و منتفی شدن مجوز اوفک، همه این قرارداد‌ها غیرقابل اجرا شده و به بایگانی سپرده شد.

مشخصات ایرباس‌های خریداری شده
به‌دنبال رایزنی‌های ایران برای خرید هواپیما‌های مسافربری که با هدف ارتقای صنعت هوایی ایران و بازگشت آن به‌روز‌های اوج انجام شده بود، شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (ایران‌ایر) قرارداد خرید ۱۰۰فروند هواپیما را با شرکت ایرباس امضا کرد که طی آن قرار بود این هواپیما‌ها با تأمین مالی ۸۰ تا ۸۵درصدی از طریق فاینانس و پرداخت ۱۰ساله ۱۵ تا ۲۰درصدی ایران‌ایر، به‌مرورزمان تحویل ایران داده شود. این قرارداد مشتمل بر خرید ۴۶فروند A ۳۲۰، ۳۸فروند ۳۳۰ A و ۱۶فروند ۳۵۰ A بود؛ اما بلافاصله بعد از امضای قرارداد، یک هواپیمای A ۳۲۱ که به سفارش شرکت کلمبیایی Avianca ساخته شده بود با انصراف خریدار مواجه شده و ایران‌ایر بلافاصله این هواپیما را که شباهت بسیاری با A ۳۲۰ داشت به‌عنوان یکی از هواپیما‌های برجام دریافت کرد؛ درنتیجه فقط ۲۰روز پس از عقد قرارداد خرید هواپیما از ایرباس، نخستین هواپیمای صفرکیلومتر برجامی با پرچم ایران روی باند مهرآباد نشست تا طلسم ۳۸ساله خرید هواپیمای صفرکیلومتر توسط ایران شکسته شود. در ادامه دومین هواپیمای برجامی یک فروند ایرباس ۳۳۰ A در بامداد ۲۲اسفند۱۳۹۵ وارد ایران شد و عصر شنبه پنجم فروردین۱۳۹۶ هم یک فروند دیگر از این هواپیما به‌عنوان سومین هواپیمای خریداری شده از شرکت فرانسوی ایرباس در فرودگاه مهرآباد به زمین نشست.

جزئیات ۸۰فروند بوئینگ
دیگر قرارداد برجامی برای خرید هواپیمای صفرکیلومتر، قراردادی بود که برای خرید ۸۰فروند هواپیما با شرکت بوئینگ امضا شد. ارزش قرارداد منعقد شده بین ایران‌ایر و بوئینگ رقم ۱۶میلیاردو۶۰۰میلیون دلار اعلام شد که یک قرارداد تاریخی در تجارت ایران و آمریکا به‌حساب می‌آمد و براساس آن، کمپانی بوئینگ باید در یک دوره ۱۰ساله ۸۰فروند هواپیمای مسافربری را طبق سفارش شرکت هواپیمایی ایران‌ایر، تولید کرده و تحویل می‌داد. جزئیات قرارداد ایران‌ایر و بوئینگ به‌گونه‌ای بود که این غول هواپیماساز باید ۵۰فروند بوئینگ مدل ۷۳۷ و ۳۰فروند مدل ۷۷۷سری ۳۰۰را تا سال۲۰۲۸ تولید کرده و تحویل ایران می‌داد. البته در قرارداد بر این نکته توافق شده بود که ۱۵فروند هواپیمای بوئینگ مدل ۷۷۷سری ۳۰۰ تا سال۲۰۲۰ تحویل ایران شود و ۶۵هواپیمای باقی‌مانده در دوره ۸ساله ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۸ به‌تدریج کارسازی شوند؛ اما خروج آمریکا از برجام و منتفی شدن مجوز خزانه‌داری آمریکا (اوفک) برای فروش هواپیما به ایران عملا باعث شد حتی یک فروند از این پرنده‌ها نیز وارد ایران نشوند. در زمان عقد این قرارداد، تعداد صندلی‌هایی که با خرید ۸۰فروند بوئینگ به ظرفیت ناوگان هوایی ایران اضافه می‌شد، ۵۰هزار صندلی بود که تقریبا معادل ۲برابر صندلی‌های فعال در آن زمان به‌حساب می‌آمد. فرهاد پرورش، مدیرعامل وقت ایران‌ایر درخصوص جزئیات این قرارداد گفته بود که نخستین فروند از هواپیما‌های ER ۳۰۰ خریداری شده توسط ایران اردیبهشت‌ماه۱۳۹۷ تحویل داده خواهد شد و در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ هر سال ۶فروند و در سال ۲۰۲۰ نیز ۳فروند ایرباس وارد کشور خواهد شد؛ که البته ترامپ به تحقق هیچ‌کدام از این وعده‌ها مهلت نداد. پرورش درباره مبلغ قرارداد منعقد شده میان ایران‌ایر و بوئینگ گفته بود که این قرارداد براساس آنچه در کاتالوگ قید شده ۱۶میلیاردو۶۰۰میلیون دلار ارزش دارد؛ اما این رقم نسبت به آنچه درنهایت بسته می‌شود تفاوت جدی دارد و می‌توان گفت قیمت نهایی قرارداد دوطرف ۵۰درصد از این قیمت پایین‌تر خواهد بود.

قرارداد هواپیما‌های کوتاه‌برد
در جریان خرید هواپیما‌های جدید برای تجهیز ناوگان هوایی کشور، ایران‌ایر قرارداد خرید ۲۰فروند هواپیما‌های کوتاه برد را نیز با شرکت دوملیتی ATR امضا کرد که هدف از آن فعال‌سازی فرودگاه‌های کوچک و توسعه چتر دسترسی به سفر‌های هوایی در کشور بود. رقم قرارداد ایران‌ایر با کمپانی ATR برای تحویل این ۲۰فروند هواپیما ازنظر مالی به ۴۰۰میلیون دلار می‌رسد و ظرفیت معمول این هواپیما‌ها نیز ۷۰نفر بود که می‌توانست در مسیر‌های کوتاه مورد استفاده قرار بگیرد. درنهایت، ۱۳فروند از این هواپیما‌ها وارد کشور شد و ۷فروند آن به‌واسطه سنگ‌اندازی‌های ضدبرجامی آمریکا به‌دست ایران نرسید. در ادامه نیز به‌واسطه تداوم تحریم‌های هوایی، تأمین قطعه این هواپیما‌های جدید با مشکلاتی مواجه شد و هزینه ایران‌ایر در بهره‌برداری از آن‌ها با تأمین قطعه از بازار‌های بین‌المللی را افزایش داد.

دردسر‌های مجوز اوفک
قرارداد‌های ایران برای خرید هواپیما‌های برجامی، با صدور مجوز اداره کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا (اوفک) منعقد شده بود و این مجوز در مرحله اول تا پایان ۲۰۲۰ اعتبار داشت و قرار بود طی مذاکراتی در این سال، برای سال‌های بعد نیز تمدید شود؛ اما به‌دنبال مخالفت و کارشکنی‌های بی‌اساس دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، این مجوز‌ها در ۸ می‌۲۰۱۸ لغو شد. پیش‌ازاین مرکز پژوهش‌های مجلس به بررسی مجوز‌های اوفک برای خرید هواپیما‌های برجامی پرداخته بود.

طبق این گزارش به‌واسطه اینکه مهم‌ترین علت تحریم واردات هواپیما و قطعات آن، ممنوعیت مجوز فروش هواپیما و تجهیزات به ایران به‌واسطه اعلام دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا (اوفک OFAC) است، اعلام شده بود: در این قانون، فروش هواگرد‌هایی (Aircraft) که بیش از ۱۰درصد آن ساخت کمپانی‌های آمریکایی باشد نیازمند اخذ مجوز اوفک هستند و با حذف مجوز اوفک، تمامی قرارداد‌های ایران در زمینه خرید هواپیما غیرقابل اجراست؛ چراکه قرارداد‌های امضا شده میان ایران‌ایر با شرکت‌های هواپیماسازی، به‌صورت Relevant event منعقد شده و قرارداد فروش تا زمان اعتبار مجوز اوفک برقرار بود.

شروط احیای قرارداد هواپیما‌های برجامی
ایران همانگونه که باوجود نقض معاهده برجام از سوی آمریکا، به این معاهده پایبند ماند و به مقابله با کارشکنی‌ها براساس مفاد همین معاهده پرداخت، در مورد قرارداد‌های خرید هواپیما نیز خود را از قرارداد خارج نکرد و به‌خصوص در قرارداد با ایرباس که بخش اندکی از آن اجرا شده بود، براساس سیاست کلی نظام در استفاده از فرصت‌های نوسازی و بهسازی صنعت هوایی، این قرارداد را حفظ کرد. محمد محمدی‌بخش، رئیس سازمان هواپیمایی کشوری پیش‌ازاین با اشاره به تمایل ایران به بازگشت به قرارداد خرید هواپیما از ایرباس به ایلنا گفته بود: سیاست نظام درباره قرارداد ایرباس تغییری نکرده است و با توجه به اینکه نوسازی و بازسازی ناوگان هوایی از این مسیر جزو دستورات نظام است، قرارداد با ایرباس را لغو نکردیم و قرارداد‌های منعقد شده پابرجاست؛ اما با توجه به گذر زمان قرارداد حتما باید بازنگری و اصلاح شود. او در مورد اصلاح قرارداد‌های قبلی گفته بود: شرکت ایرباس در پشتیبانی قطعات، تأمین قطعات و به‌روزرسانی و واگذاری هواپیما‌های بعدی طبق قرارداد، متعهد نبوده و با وجود اینکه تمام این موضوعات در قرارداد دیده شده، به اجرای آن پایبند نبوده است؛ ازاین‌رو در احیای قرارداد باید اصلاحاتی برای رفع این مسائل انجام شود.