معماری؛ معجزه‌ای از درهم‌تنیدگی هنر و علم

معماری به عنوان اجتماعی‌ترین هنر بشری با فضای اطراف انسان مرتبط است. اصول زیبایی شناسی برگرفته از هنر، علم و ریاضیات در طراحی معماری مورد استفاده قرار می‌گیرند، مثل کاربرد خط، شکل، فضا، نور و رنگ برای ایجاد یک الگو، توازن، ریتم و وحدت. این عناصر در کنار هم به معماران اجازه می‌دهند تا ساختمان‌های زیبا و مفید خلق کنند.

معماری درهم تنیدگی هنر و خلاقیت است

معماری را شاید بتوان درهم تنیدگی هنر و خلاقیت و دمیدن روح در کالبد آنچه بعد‌ها تجسم خواهد یافت و به عینیت می‌رسد، نامید. روز جهانی معماری نخستین دوشنبه ماه اکتبر هر سال است که مصادف با روز جهانی اسکان بشر است. این روز از سوی اتحادیه بین‌المللی معماران (UIA) بدین عنوان نام گذاری شده است.

روز معمار

روز معماری در ایران مصادف با سالروز تولد شیخ بهایی است. در سال ۱۳۸۳ در ایران، انجمن مفاخر معماری ایران مراسمی را برپا کرد که در طی آن پیشنهاد داده شد تا روز تولد شیخ بهایی که طراح یگانه مسجد امام، گرمابه شیخ بهایی، کاریز بزرگ نجف‌آباد، ساعت آفتابی نجف و مسجد چهارباغ است به عنوان روز معماری در ایران شناخته شود.

معماران مشهور ایرانی

روز معمار، یاد آور آثار ماندگار معمارانی است که طی سالیان دور میراث گرانبهایی را از خود به جای گذاشته‌اند که نام برخی از آن‌ها در گزارش زیر آورده شده است.

هوشنگ سیحون به مرد بنا‌های ماندگار معروف است. در کارنامه کاری هوشنگ سیحون طراحی آرامگاه نادرشاه در مشهد، طراحی آرامگاه کمال‌الملک در نیشابور، طراحی آرامگاه بوعلی سینا در همدان، طراحی آرامگاه خیام در نیشابور، بازسازی و طراحی آرامگاه فردوسی در طوس، طراحی و ساخت مقبره کلنل محمد تقی خان پسیان و ساخت ساختمان بانک سپه به چشم می‌خورد.

استاد حسین امانت معمار نام‌آشنای ایرانی و از شاگردان استاد هوشنگ سیحون است شاخص‌ترین اثر معماری که از حسین امانت به جای مانده، برج آزادی تهران است.

عبدالعزیز فرمانفرمائیان از معماران معروف ایرانی است که بسیاری او را بنیان‌گذار نظام مهندسی نوین در ایران می‌دانند. مهم‌ترین اثر او ورزشگاه آزادی تهران است. علاوه بر ورزشگاه آزادی او طراحی ساختمان‌های پرشماری را بر عهده داشته که از میان آن‌ها می‌توان به ساختمان شرکت نفت، مسجد دانشگاه تهران، ساختمان وزارت کشاورزی و وزارت کار و وزارت پست و تلگراف و تلفن، فرودگاه مهرآباد، کاخ مادر سعدآباد، کاخ نیاوران، ساختمان اداری صدا و سیما، موزه فرش تهران و ساختمان بورس تهران اشاره کرد. طرح اولیه فرودگاه جدید امام خمینی (ره) و اولین طرح جامع شهری تهران نیز از آثار اوست.

 لیلا عراقیان که فارغ‌التحصیل کارشناسی معماری از دانشگاه شهید بهشتی و کارشناسی ارشد از دانشگاه بریتیش کلمبیاست به خاطر طراحی «پل طبیعت تهران» در سطح ملی و بین‌المللی شهرت پیدا کرد. طرح لیلا عراقیان در سال ۱۳۸۸ برای پل طبیعت برگزیده شد و این پل سرانجام در سال ۱۳۹۳ افتتاح شد. در طراحی این پل توجه به مسائل محیط زیستی اهمیت بالایی داشته و به همین دلیل به آن نام پل طبیعت داده شده است. 

اماکن تاریخی برگرفته از فرهنگ  و تاریخ‌اند

محمدرضا پهلوان کارشناس میراث فرهنگی درباره بنا‌های تاریخی ماندگار این‌گونه توضیح می‌دهد: تمام اماکن تاریخی گردشگری تزیینات معماری و نقش و نقوش آثار موزه‌ای برگرفته از تاریخ و فرهنگ هستند و آن‌ها بهترین الگوی فرهنگی محسوب می‌شوند هر چند که بعضی از نماد‌ها و نشانه‌ها جنبه بین‌المللی به خود می‌گیرند که این هم ارزشمند است. نمود فرهنگ به اشکال مختلف در تزئینات معماری روی آثار و در و پنجره‌های چوبی ارسی‌ها طاق و جرز‌ها شیشه‌های رنگی که علاوه بر زیبایی‌شناسی به جای خود مبحثی علمی دارد، هشتی‌های ورودی منازل تاریخی نشیمن‌گاه امنی برای رفع خستگی و تنفسی دوباره طراحی شدند. کوتاه بودن ارتفاع در ورودی خانه‌های تاریخی و قدیمی که واردشوندگان را به تعظیم و احترام وامی‌دارد. در روزگاری نه چندان دور از داخل منازل درختان بر سر خانه و خانه‌داران سایه می‌افکندند و حالا باید سایه سنگین برج‌ها را روی درختان ببینیم و با این روند چه بسا که در آینده‌ای نزدیک این سایه شوم را بر کوه‌ها و دشت‌ها نظاره‌گر باشیم. 

معماری ایرانی ساده اما با اصالت

معماری ایرانی در طی تاریخ خود همیشه همراه با اصالت طرح و سادگی توام با پیاده سازی اصول معماری ایرانی بوده و فراز و نشیب بسیاری را طی کرده است، اما همواره با طبیعت دارای کنش و واکنش مسالمت آمیزی بوده و متناسب با نیاز‌های هر دوره دستاورد‌های مثبتی در ارتباط با طبیعت داشته است؛ معماری سنتی ایران در تمامی گستره و شهر‌ها به ویژه روستا‌ها و آثار قدیمی و باستانی همچون کتاب زنده، اما فرسوده‌ای از تاریخ معماری ایرانی است.

وجود هشتی در معماری ایرانی

در لغت‌نامه دهخدا هشتی یا کریاس، به آستانه و ورودی هر ساختمان و فضایی گفته می‌شود. هشتی در معماری ایرانی فضایی سرپوشیده است که در میان کوچه و حیاط خانه ساخته می‌شود. در برخی خانه‌ها بلافاصله بعد از درگاه وارد هشتی می‌شویم و در برخی دیگر راهرو یا دهلیزی را برای رسیدن به آن پشت سر می‌گذاریم. 
در خانه‌های مجلل‌تر، هشتی ورودی خدمه، اعضای خانه و مهمان‌ها را از هم جدا می‌کرد. در بعضی خانه‌ها هشتی فضای مشترکی بین چند همسایه بود و از آن برای گفتگو در زمان فراغت استفاده می‌کردند. 
در هشتی سکو‌هایی برای نشستن تعبیه می‌کردند تا افراد از ایستادن در فضای هشتی خسته نشوند. برای صاحبان مشاغل که نمی‌توانستند در خانه از مشتریان خود پذیرایی کنند، هشتی فضای بسیار مناسبی به حساب می‌آمد. هشتی با تزئینات زیادی آراسته می‌شد و معمولا سوراخی در سقف برای تأمین نور در روز داشت. شب‌ها هم فانوس یا چراغ‌موشی فضای آن را روشن می‌کرد.

ایوان نماد معماری ایرانی

در بخش بیرونی بنا‌های ایرانی قسمتی وجود دارد که معمولا در مکانی بلندتر از محوطه اطراف قرار دارد. استفاده از این عنصر به زمان اشکانیان باز می‌گردد و در طول تاریخ شکل‌های مختلفی به خود گرفته و نقش نشیمن‌گاه افراد خانه را داشته است. ایوان‌ها از سه طرف توسط ساختمان محدود می‌شوند و از طرفی دیگر به سوی حیاط باز هستند.

مولانایی، استاد دانشگاه درباره معماری ایرانی می‌گوید: وقتی نام معماری ایرانی می‌آید ممکن است بلافاصله مساجد ناحیه مرکزی ایران یا معماری موسوم به حیاط مرکزی و ایوان دار در ذهن‌ها متصور شود اما همیشه اینگونه نیست.

به گفته این استاد دانشگاه، به اعتقاد من وقتی از معماری ایرانی حرف می‌زنیم تنها به ۵۰ تا ۶۰ درصد این معماری توجه می‌کنیم و ۴۰ تا ۵۰ درصد دیگر این معماری در نواحی غربی، جنوبی و شمالی کشور است که بازشناخت آن‌ها را می‌طلبد.