سیاست راهبردی ایران در رابطه با حذف دلار در مبادلات ارزی و تجاری چیست؟

بحث دلارزدایی در جهان با پیشگامی روسیه و چین اکنون بیش از پیش در گفتمان عرصه عمومی شنیده می‌شود و چندی پیش نیز رئیس صندوق بین‌المللی پول نیز روی این امر صحه گذاشت اگرچه جایگزینی دلار را در آینده نزدیک ناممکن ارزیابی کرد.

«کریستینا جورجیوا»، مدیر اجرایی صندوق بین‌المللی پول بر این باور است که فاصله گرفتن از دلار آمریکا به عنوان ذخیره ارزی جهان در حال وقوع است، اما در آینده نزدیک جایگزینی برای این ارز وجود ندارد. سخنان این مقام ارشد صندوق بین‌المللی پول نشان از این دارد که پروژه دلارزدایی بیش از پیش وارد عرصه عمومی شده و پیمان‌های پولی دو جانبه نیز در حال گسترش هستند.

بریکس و پروژه دلارزدایی

با نزدیک شدن به پانزدهمین دوره اجلاس اتحادیه «بریکس» شامل کشور‌های برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی که قرار است خرداد ماه امسال به میزبانی آفریقای جنوبی برگزار شود، موضوع دلار زدایی از مناسبات تجاری به عنوان یکی از مهم‌ترین دستور کار‌های این گروه در اجلاس آتی قرار گرفته شده است.

پیروزی «لولا داسیلوا» در انتخابات ریاست جمهوری اخیر برزیل با سیاست‌های ضدآمریکایی و گرایش او به سمت قدرت‌های شرق به ویژه چین و روسیه، باعث شده تا بریکس به جبهه‌ای قدرتمندتر از گذشته علیه هژمونی دلار در جهان تبدیل شود و یکدست‌تر شدن این بلوک اقتصادی قدرتمند متشکل از پنج قدرت اقتصادی نوظهور جهان بویژه قدرت بلامنازعی مثل چین، کار را برای ادامه بهره‌برداری‌های ابزاری از دلار برای آمریکایی‌ها به مراتب دشوارتر ساخته است.

«محمدرضا فرزین» در دیدار وزیر تجارت، صنعت و توسعه سرمایه گذاری عمان که ریاست کمیسیون مشترک اقتصادی عمان و ایران را هم برعهده دارد با اشاره به آمادگی کامل بانک مرکزی ایران برای کاهش و حذف تبادلات دلاری از چرخه معاملات تجاری و اقتصادی بین ایران و عمان گفت: زمینه‌های انجام معاملات اقتصادی و تجاری براساس واحد پول ملی ایران و کشور‌ها و شرکای تجاری از جمله عمان کاملاً فراهم است.

وی با اشاره به مذاکرات و تعهدات خوب سال گذشته میان ایران و عمان درباره توسعه روابط پولی و بانکی به همراه مناسبات تجاری بین دو کشور تصریح کرد: ایران آمادگی دارد در تعاملات تجاری با عمان و شرکای اقتصادی کشورمان از روش‌های بین المللی اتاق پایاپای پولی، پیمان پولی چندجانبه و پیمان پولی دو جانبه استفاده کند.

فرزین در ادامه به گسترش مناسبات تجاری ایران و عمان در سال گذشته اشاره کرد و گفت: با اراده سیاسی که میان ایران و عمان شکل گرفته است. حجم مناسبات اقتصادی میان دو کشور در سال گذشته ۴۰ درصد رشده کرده و به یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار رسیده است که این حجم از مبادلات حتماً می‌تواند با استفاده از پول ملی دو کشور در قالب پیمان پولی دو جانبه یا اتاق پایاپای پولی انجام گیرد.

رئیس کل بانک مرکزی همچنین با تأکید بر ضرورت به کارگیری کارت‌های مشترک بانکی میان شبکه پولی و بانکی ایران و عمان به منظور تسهیل مناسبات تجاری و فعالیت‌های اقتصادی اتباع دو کشور تصریح کرد: مذاکرات این اقدام نیز با بانک مرکزی عمان انجام گرفته و در صورت تسریع از طرف بانک مرکزی عمان، ایران آمادگی دارد در کوتاه‌ترین زمان استفاده از کارت‌های مشترک بانکی را در دستور کار قرار دهد.

وی در این دیدار با اشاره به برگزاری اجلاس اتحادیه پایاپای آسیایی (ACU) در خرداد ماه سال جاری در تهران و دعوت از روسای بانک مرکزی کشور‌های عضو و ناظر و همچنین کشور‌های همسایه از جمله عمان افزود: استفاده از روش‌های پیمان پولی دو یا چندجانبه و همچنین اتاق پایاپای پولی میان کشور‌های عضو اتحادیه پایاپای آسیایی قطعاً منجر به افزایش مناسبات تجاری و کاهش و حذف تبادلات دلاری از چرخه معاملات تجاری میان این کشور‌ها خواهد شد.

براساس این گزارش قیس بن محمد الیوسف، وزیر تجارت صنعت و توسعه سرمایه گذاری عمان نیز در این دیدار با اشاره به افزایش مناسبات پولی و بانکی میان ایران و عمان تصریح کرد: قطعاً راهکار استفاده از اتاق پایاپای پولی، پیمان پولی دو جانبه پولی و ارز‌های ملی در مراودات تجاری میان ایران و عمان راهکاری سازنده برای گسترش همکاری@های اقتصادی است و عمان نیز آمادگی دارد این موضوع را پس از بررسی در دستور کار قرار دهد.

وی با اشاره به ضرورت گشایش خطوط اعتباری میان ایران و عمان و آمادگی ایران در این باره تصریح کرد: عمان آماده است با استفاده از روش‌های مختلف و توسعه مناسبات پولی و بانکی با ایران، حجم همکاری‌های تجاری و اقتصادی میان عمان و ایران را افزایش دهد.

وزیر تجارت، صنعت و توسعه سرمایه گذاری عمان همچنین با اشاره به برگزاری نمایشگاه اکسپو تهران گفت: واقعاً از صنایع و پیشرفت‌های ایران در این حوزه شگفت زده شدیم و آمادگی کامل داریم در حوزه صنعت نیز همکاری‌های خود را همپای مناسبات پولی و بانکی گسترش دهیم.

اتحاد اقتصاد‌های نوظهور برای پایان دادن به سلطه دلار در جهان

ائتلاف اقتصادی بریکس یکی از نهاد‌هایی است که با هدف تاثیر در ایجاد بستر‌های متعالی و عدالت محور اقتصادی در سطح جهان شکل گرفته است.

پیمان‌ها و ائتلاف‌های بین المللی، ابزار‌های پیشبرد سیاست‌های کنشگران اصلی جهان در جهت خلق و توسعه‌ی نظم نوین مدنظر خود در عرصه مختلف بین الملل نظیر حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، نظامی، سیاسی، فرهنگی، زیست محیطی و... بوده است.

ائتلاف اقتصادی بریکس یکی از همین نهاد‌هایی است که با هدف تاثیر در ایجاد بستر‌های متعالی و عدالت محور اقتصادی در سطح جهان شکل گرفته است. مشابه همه پیمان‌ها و ائتلاف‌های اقتصادی، بریکس نیز واجد سیاست‌های خاص خود در حوزه تجارت، سرمایه گذاری، شرکت‌های خرد، کوچک و متوسط، تأمین مالی، تغییرات اقلیمی، انرژی، توسعه زیرساخت، امنیت غذایی و در نهایت توسعه انسانی است.

شناخت عمیق‌تر این ائتلاف می‌تواند چراغ راهی برای درک ملاحظات پیش رو جهت پیوستن جمهوری اسلامی ایران به این گروه ویژه باشد؛ لذا تحریریه پژوهشی ایبنا در پرونده‌ی جدید خود با عنوان " آنچه که از ائتلاف اقتصادی بریکس باید بدانیم" به معرفی بریکس، سازوکارها، سیاست‌ها و اهداف آتی آن می‌پردازد.


با ائتلاف بریکس آشنا شوید

بریکس (BRICS) نام گروهی از کشور‌ها به رهبری قدرت‌های اقتصادی نوظهور است که از به هم پیوستن حروف اول نام انگلیسی کشور‌های عضو یعنی برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی تشکیل شده است. در ابتدا نام این گروه بریک بوده، اما پس از پیوستن آفریقای جنوبی، به بریکس تغییر نام یافت.

ایدۀ شکل گیری ائتلاف بریک، در سال ۲۰۰۱ توسط مؤسسه سرمایه گذاری گلدمن ساکس، به منظور پیشبینی وضعیت اقتصادی جهان و قدرت‌های برتر آن در نیم قرن آینده مطرح گردید.

جیم اونیل اولین بار نام مخفف این گروه را در سرتیتر یک روزنامۀ اقتصادی به کار برد.


سند راهبرد همکاری ائتلاف بریکس شامل چه ارکانی است؟

در سند راهبرد همکاری اقتصادی ۲۰۲۵ این گروه که در اجلاس ۲۰۲۰ مسکو که به تصویب اعضا رسیده است، سه رکن زیر به عنوان اجزای اصلی این سند معرفی شده اند:

رکن ۱؛ "تجارت، سرمایه گذاری و فاینانس" مرتبط با موضوع شرکت‌های کوچک و متوسط
رکن ۲؛ "اقتصاد دیجیتال" مرتبط با موضوعات‌ی نظیر تحول دیجیتال، صنعت، نوآوری
رکن ۳؛ "توسعه پایدار" در موضوعاتی نظیر امنیت غذایی و توسعه منابع انسانی


اهداف اصلی ائتلاف بریکس چیست؟

در سال ۲۰۲۱ نقشه اجرای این ۳ رکن اساسی ائتلاف بریکس که در اجلاس دهلی نو به تصویب اعضا رسید، حاوی دو مفهوم به عنوان اهداف اصلی کشور‌های هم پیمان در بریکس بوده است:

به رسمیت شناختن سیستم‌های چندجانبه تجاری و مالی در اقتصاد جهانی
رشد متوازن و توسعه همه جانبه و فراگیر همه‌ی اعضا

سیاست‌های کلان ائتلاف اقتصادی بریکس

همچنین در اجلاسیه کشور‌های عضو در هندوستان، سیاست‌های کلان در چشم انداز آتی این گروه تا سال ۲۰۳۰ در محور‌های ذیل به تصویب رسید:


محور ۱؛ سیاست‌های کلان حوزه مبادلات تجاری و بازرگانی ائتلاف بریکس

این سیاست‌های حوزه تجارت و مبادلات اقتصادی کشور‌های عضو شامل موارد زیر است:
کاهش محدودیت‌های تجاری، تجارت غیرتبعیض آمیز و قاعده محور براساس قواعد و اصول سازمان جهانی تجارت، افزایش شفافیت به منظور رشد پیشبینی پذیری تجارت بین اعضای بریکس، حرکت به سمت ایجاد زنجیره‌های ارزش منطقه ای، سازگاری مکانیسم‌های ملی پنجره واحد گمرکی، اجرای قانون رقابت و ایجاد فضای بازار منصفانه، تبادل تجارب و درس‌ها در موضوعات ذیل تجارت الکترونیک، ترویج همکار‌ی در زمینه مقررات فنی، استانداردها، اندازه شناسی، ارزیابی انطباق و اعتبار، ایجاد شیوه‌هایی به منظور ارتقا مالکیت فکری در راستای ایجاد تعادل میان استفاده کنندگان و مالکان و در نهایت افزایش اتصال زنجیره‌های تأمین.


محور ۲؛ سیاست‌های کلان حوزه تغییرات اقلیمی و محیط زیست

یکی از محور‌های مهم سیاست‌های کلان کشور‌های عضو بریکس در حوزه‌ی تغییرات اقلیمی و محیط زیست به شرح زیر است:

اجرای کامل کنوانسیون تغییرات آب وهوای سازمان ملل متحد و توافق پاریس، ایجاد ترتیباتی به منظور توسعه، ارتقا و تولید فناوری‌هایی با هدف کاهش انتشار گاز‌های گلخانه ای، گسترش سبک زندگی منطبق با اصل "برابری و مسئولیت‌های مشترک، اما متمایز و توانایی مربوطه" کنوانسیون تغییرات آب وهوایی سازمان ملل متحد، ایجاد فضای باثبات و مطمئن برای سرمایه گذاران این حوزه، توسعه همکاری در حوزه پلتفرم‌های فناوری محیطی صدا، توسعه همکاری در مدیریت پسماند، توسعه ابزار‌ها برای تأمین مالی پروژه‌های کم کربن از جمله با بهره گیری از پتانسیل بانک توسعه جدید و تأمین مالی آب وهوا تحت سازوکار‌های کنوانسیون تغییرات آب وهوایی سازمان ملل متحد (UNFCCC) و توافقنامه پاریس و درنهایت کمک در اجرای اهداف ملی در این زمینه.


محور ۳؛ سیاست‌های کلان حوزه انرژی در اولویت گروه بریکس قرار دارد


آنچه در مذاکرات کشور‌های عضو ائتلاف بریکس در اجلاس دهلی نو از اهمیت بالایی برخوردار بود، سیاست‌های کلان حوزه انرژی بوده است که تمامی روسای جمهور برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی به این موضوع اشاره کرده اند. جزئیات این محور شامل موارد زیر است:

افزایش تعامل در زمینه همکاری‌های فناوری و نوآورانه به ویژ ه با ایجاد شرایط برای جذب سرمایه گذاری پایدار مرتبط در بخش انرژی از جمله از طریق مکانیسم‌های بانک توسعه جدید، تلاش برای امنیت و ثبات انرژی در بازار‌های انرژی جهان و درنظرداشتن انرژی هسته‌ای به عنوان یک انرژی پاک.

محور ۴؛ سیاست‌های کلان حوزه امنیت غذایی

ارکان اصلی این محور که می‌تواند گره گشای بحران آتی امنیت غذایی چه درکشور‌های پرجمعیتی نظیر چین و هند، چه در قاره‌ی فقیرنشین آفریقا و چه در سایر کشور‌های غیرعضو این ائتلاف باشد عبارتست از:

تأمین امنیت غذایی و دسترسی به مواد مغذی علی الخصوص در نقاط شهری اعضا، افزایش بهره وری کشاورزی، افزایش تجارت اقلام کشاورزی، سرمایه گذاری در کشاورزی طبق قوانین ملی، تحقق اسناد ۲۰۳۰ در این زمینه، توسعه راهکار‌های نگهداشت و مصرف عقلایی منابع آبی و مبارزه با صیادی غیرمجاز.


محور ۵؛ سیاست‌های کلان سرمایه گذاری و تحول اقتصادی کشور‌های عضو

یکی از محور‌های پر اهمیت در چشم انداز کلان اقتصادی اعضای بریکس، موضوع سرمایه گذاری‌های بهینه و پویا مبتنی بر هدفگذاری زیر است:

اولویت سرمایه گذاری در کالا‌های با ارزش افزوده بالا و خدمات مرتبط با تجارت داخل پیمان، بهبود شفافیت، تقویت پیوند‌های سرمایه گذاری در راستای ایجاد زنجیر‌های از توسعه صنعتی میان اعضا، بهبود داوطلبانه فضای کسب وکار و سرمایه گذاری، گسترش همکاری و روابط میان سازمان‌های سرمایه گذاری ملی کشور‌های عضو، ارتقای ابزار‌های مالی و ابزار‌های مشارکت عمو می - خصوصی، اولویت یافتن طر ح‌های نوآورانه و فناورانه، افزایش آگاهی نسبت به فرصت‌های سرمایه گذاری اعضا، اشتراک تجربه در زمینه بهبود فضای کسب وکار با تأکید بر توسعه فضای سرمایه گذاری داوطلبانه و بهره برداری از ابزار‌های سرمایه گذاری بانک توسعه جدید در امور زیرساختی.


محور ۶؛ سیاست‌های کلان در حوزه بنگاه‌های خرد، کوچک و متوسط

ارکان راهبردی سیاست‌های کلان در حوزه نهاد‌ها و شرکت‌های مرتبط با کشور‌های عضو بریکس شامل موارد زیر است:

توسعه تجارت میان بنگاه‌های خرد، کوچک و متوسط کشور‌های عضو بریکس، تقویت همگرایی پویا و بهینه میان بنگاه‌های خرد، کوچک و متوسط اعضا در زنجیره‌های منطقه‌ای و جهانی ارزش به وسیله ابزار دیجیتال و تجارت الکترونیک، ایجاد چارچوب‌های حقوقی داخلی اعضا به منظور تسهیل ورود این بنگاه‌ها به بازار جهانی، اشتراک تجربه، افزایش دسترسی این بنگاه‌ها به خدمات دولتی به منظور مشارکت آن‌ها در پروژه‌های بین المللی، مشارکت این بنگاه‌ها در ساخت، لجستیک و بهره برداری از زیرساخت‌ها به منظور رفع چالش‌های توسعه‌ای و اجتماعی و در نهایت، توسعه ابتکار ائتلاف کسب وکار جامعه زنان کشور‌های عضو بریکس.

محور ۷؛ سیاست‌های کلان حوزه تأمین مالی کشور‌های بریکس

تامین مالی در جهان پر چالش امروز، همواره مسئله‌ای مهم برای ائتلاف‌ها و پیمان‌های سیاسی و اقتصادی در سراسر جهان بوده است. اهداف تصویب شده‌ی سیاست‌های کلان حوزه تامین مالی در اجلاس اعضای بریکس در دهلی نو عبارت است از:

تبادل نظر، ارتباط و تعامل موثر کشور‌های بریکیس با اعضای گروه ۲۰، صندوق بین المللی پول و سایر نهاد‌های مالی، تغییر در معماری تأمین مالی بین المللی با افزایش مشارکت کشور‌های عضو بریکس، تقویت سهم اعضا در رای گیری صندوق بین المللی پول و بانک جهانی، ارتقای سهم ارز‌های ملی و سازوکار‌های پرداخت در مبادلات دوجانبه، مقابله با پولشویی و تأمین مالی تروریسم، همکاری نهاد‌های مالیاتی اعضا، همکاری‌های بین بانکی و تشکیل گروه اقدام برای مشارکت عمومی - خصوصی و زیرساخت، جذب سرمایه برای پیشبرد پروژه‌های اولویت دار بریکس، همکاری در ایجاد بانک توسعه جدید بر مبنای ارز‌های ملی اعضا، ادامه همکاری برای ایجاد صندوق اوراق قرضه ارز‌های محلی اعضا و ارتقای قابلیت‌های حقوقی و فنی برای ترتیبات ذخیره ارزی.

محور ۸؛ سیاست‌های کلان حوزه توسعه زیرساخت

آنچه که مورد توجه کشور‌های عضو بریکس در بخش توسعه زیرساخت‌ها در آخرین اجلاس این گروه به تصویب رسیده است، شامل موارد مهم و اساسی زیر است:
مدرنیزه کردن صنعت و حمل ونقل، تشویق توسعه همکاری در بهره برداری زیرساخت به منظور ایجاد اتصال هوایی، زمینی و دریایی میان اعضا، ایجاد سازوکار حمل ونقل چندملیتی منعطف، ایمن و متوازن میان اعضا در کنار توسعه زیرساخت ارتباطات، تقویت دیجیتالی شدن و استفاده از فناوری‌های پیشرفته در حوزه حمل ونقل از جمله سیستم‌های مدیریت ترافیک و سیستم‌های ایمنی جاده ای، توسعه شهر‌های هوشمند و ...

محور ۹؛ سیاست‌های کلان توسعه انسانی، رمز موفقیت کشور‌های بریکس خواهد بود

در اجلاسیه دهلی نو، رئیس جمهور چین و برزیل بر پیشبرد اهداف مرتبط با سیاست‌های کلان توسعه انسانی به عنوان بازویی قابل اتکا برای پیمودن مسیر توسعه اقتصادی و تجاری در کشور‌های عضو تاکید کردند. ارکان اصلی سیاست‌های حوزه توسعه انسانی ائتلاف بریکس شامل موارد زیر است:

اجرای اهداف سند ۲۰۳۰ برای دستیابی به توسعه پایدار در نیروی انسانی، اهتمام ویژه به مسئله نیروی انسانی در سازمان‌های تأمین اجتماعی و بخش سلامت، افزایش دسترسی به خدمات دیجیتال، تربیت کارگر ماهر برای صنایع پیشرفته، تسهیل رفت وآمد متخصصین دانشگاهی، نیروی کار و متخصصین سلامت درون کشور‌های عضو، تضمین تجهیز کارگران به ابزار کار و مهارت به روز متناسب با انقلاب صنعتی چهارم و.

همچنین در سیاست‌های گروه بریکس، تقویت پیوند‌های فیزیکی، همکاری نهادی و ارتباطات مردم با مردم عنوان یک ضرورت مشترک برای همه اعضای بریکس مطرح شده است.

آیا بریکس به دنبال خلق ارز مرجع جدید در جهان است؟

پوتین در دوره اخیر اجلاسیه بریکس بیان کرده است که ایجاد یک ارز ذخیره بین المللی مرجع براساس سبد ارزی کشور‌های عضو در حال بررسی است. اما برای خلق و توسعه یک ارز ذخیره بین الملل، ابتدا ضروری است همکاری چندجانبه‌ی در هم تنیده‌ای در حوزه اقتصاد میان اعضا شکل بگیرد. تنها در صورت تحقق چنین همکاری‌ای است که می‌توان انتظار شکل گیری نقشه ارزی جدیدی را داشت. بدین منظور کشور‌های عضو این گروه در حال ایجاد مکانیسم‌های قابل اطمینان برای تسویه مالی تجارت فی مابین و بهره مندی از آن به جای سیستم‌های پرداخت بین المللی هستند که پیاده سازی مبادلات دوجانبه، نخستین قدم این سیاست به شمار می‌رود.

در پایان باید گفت که به نظر می‌رسد جایگاه تجاری و مبادلاتی اعضای بریکس و میزان تبادل اقتصادی میان آن‌ها به صورت بالقوه، ظرفیت شکل گیری و خلق یک ارز جدید مرجع جهانی را دارا خواهد بود.