برداشتن گام های خوب در حذف ربا در نظام بانکی بدون ربا

بخش پولی جامعه یکی از ارکان مهم اقتصاد هر کشوری است که با حذف بهره در نظام اسلامی، دست‌خوش تحول اساسی خواهد شد و در این بین سیاست‌های پولی بعنوان هدایت کننده بخش پولی از جای‌گاه ویژه‌ای برخوردار است، که بکارگیری آن موجب تسریع در رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال کامل، تثبیت سطح عمومی قیمت‌ها، ایجاد تعادل در موازنه پرداخت‌های خارجی و... خواهد شد.

در بانکداری ربوی هدف بانک مرکزی از اعمال سیاست‌های پولی عبارتند از: کنترل عرضه پول و کنترل نرخ بهره یا قیمت اوراق بهادار، اما در بانکداری اسلامی نرخ سود مورد انتظار یا نرخ بازده، (دارندگان وجوه در یک نظام اسلامی، پول خود را مستقیما یا با واسطه در امر سرمایه‌گذاری و معاملات شرعی به جریان می‌اندازند و نسبت سودی را که آنان پیش‌بینی می‌کنند به کل مبلغی که به جریان انداخته‌اند، در یک دوره معین، نرخ بازده یا نرخ سود مورد انتظار می‌نامیم) جایگزین نرخ بهره می‌گردد، که این نرخ بر خلاف نرخ بهره، تضمین شده نیست.

بانک مرکزی و بانک‌های دولتی هر یک جزیی از کل نظام حکومت هستند و هر کدام وظیفه‌ای از وظایف دولت را بر عهده دارند، و نیز درآمد‌های آنان بالمال در خدمت دولت قرار می‌گیرد؛ و خسارات بانک‌های دولتی توسط دولت جبران می‌گردد؛ و در نتیجه تعهدات و التزامات آن‌ها به مردم، در حقیقت تعهدات دولت به مردم است؛ و بانک‌ها بعنوان شعبه‌ای از دولت طرف قرارداد واقع می‌شوند. بنابر این رد و بدل پول یا کالا بین آن‌ها معاملات شرعی و عرفی است. در نتیجه این نوع از داد و ستد‌ها مشمول احکام معاملات ربوی نخواهد شد.

امروز میز اقتصاد به بررسی نظام بانکی ربوی با حضور رضایی عضو شورای فقهی بانک مرکزی و معلمی کارشناس حوزه اقتصادی بحث و بررسی شد.

سوال: وضعیت نظام بانک داری ما قبل انقلاب چگونه بود؟

معلمی: در پیش از انقلاب تمام قرارداد‌های بانکی ایران بر پایه ربا بود و اوراق قرضه هم ربوی بود و ربا از نظر اسلام حرام شدیدی است. تنها گناهی که در قرآن کریم اعلام جنگ با خدا مطرح شده، رباست. امام زمانی که قم بودند مسئولان بانک مرکزی به سمت امام می‌روند و نکاتی را اعلام می‌کنند که امام دستور می‌دهند که اولویت اول شان حذف ربا باشد به دلیل اینکه این مسأله مهم و دقیق است. سال ۵۸ امام این دستور را دادند و در سال ۶۲ به تصویب رسید که از مهم‌ترین اهداف حکومت اسلامی بود.

سوال: دسترسی مردم به تسهیلات قبل انقلاب چگونه بود؟

رضایی: مسأله ربا هم در قرآن هم در احادیث به طور ویژه یه آن پرداخته شده و این کار از نظر اسلام ممنوع است و قرض باید برای همکاری بین افراد جامعه باشد. مردم می‌توانند از انواع معاملاتی که بخش واقعی اقتصاد را با بخش اعتباری ارتباط میدهد استفاده کنند. بین چند چیز ما باید جدایی بیاندازیم و متفاوت از هم در نظر بگیریم. هزینه تهیه پول و تسهیلات در اقتصاد ربوی پایین است. ممکن است برخی فکر کنند سیستم ربوی بهتر است، چون نرخ‌های آن پایین‌تر است، اما اینگونه نیست. تغییر و تحولات که در بازار‌های موازی بانک مرکزی شکل می‌گیرد هم باید در نظر گرفت. سیستم ما تضمین صد درصدی استفاده میکند. حتما بخشی از دارایی به افراد با سود برمیگردد و این سیستم در اسلام تحریم شده است.

امام با کارشناسان بانکی مختلف که با ایشان ملاقات میکردند، چون این کار باید با دقت زیاد به آن پرداخته شود. این قانون چند سال طول کشید که تصویب شود. این اجرا آرام آرام شکل گرفت و ما در بحران‌ترین شرایط کشور را در چند سال اخیر داشتیم.

مجموعه کار‌ها تجربه بزرگی را برای کل دنیا ایجاد کرد. مردم ترغیب شدند که از این سیستم حمایت و پشتیبانی انجام دهند و این کار صورت گرفت. بانک‌ها مجبور شده بودند که دولتی شوند و دولت توانستند تورم را متعادل کند و از حداکثر ظرفیت بانک‌ها استفاده کند. این سیستم میتواند کار کند فقط باید مشکلاتش کمتر شود.

سوال: سیستم امام چه تفاوتی داشت؟

معلمی: در مجموعه فقه امام دو عنصر به عنوان عنصر اصلی مشاهده می‌شوند که عنصر اول رسالت است. امام یک فتوای محکم و درستی را دادند و فتوای امام به روز و کارآمد است. حضرت امام یکی از پرچمداران است. از قدیم الایام بین فق‌ها راه‌هایی برای فرار از ربا مطرح می‌شد. شما باید جوامع امروز را در نظر بگیرید امروزه مردم یک سری پول و وجوه دارند که در فعالیت اقتصادی به کار نمی‌برند، اما کسانی هستند که می‌توانند این پول‌ها را به کار‌های اقتصادی و اشتغال تبدیل کنند، اما وجوه ندارند.

چهار سال روی قانون بانک داری بدون ربا کار شد. شاگردان مراجع بزرگ زمان و امام کار کردند و وجوه شرعی را استخراج کردند و روی آن کار کردند و قراردادی تهیه کردند که وجوه را از پس انداز کنندگان به تولید کنندگان منتقل کنند. حضرت امام با تشکیل شورای فقهی داعما، چون شرایط اقتصادی تغییر می‌کند. حضرت امام موضوعی را مطرح کردند که در معدود ربا نیست و برخی گفتند که پول‌های کاغذی معدود است. حضرت امام فرمودند که این حیله غیر شرعی است و شما فقط با یک لفظ کار میکنید.

سوال: این کار چه اصلاحاتی در کشور به وجود آورد؟

رضایی: این کار دست بازاریان را باز گذاشت که در تمام بخش‌ها از این‌ها استفاده کنند. ما یک سری بحث‌های فقهی و یک سری بحث‌های کارشناسی و اقتصادی داریم. کارشناسی در کف بانک‌ها برقرار است و باید در این باره کار کارشناسی گسترده‌ای صورت بگیرد. اگر تمام دست اندرکاران این کار را به نحور احسنت اجرا کنند مثل نظریه قدرتمندی است که در اقتصاد آمده است. این برنامه را دولت باید به شیوه مناسبی حل کند. آن ارزشی که سیستم بانکی بدون زبان میخواست ایجاد کند اگر این کار‌ها انجام نشود دیده نخواهد شد.

سوال: اکنون این سیستم چقدر کامل اجرا می‌شود؟

معلمی: گام اول ما حذف رباست که خوشبختانه امروزه به خوبی انجام شده است و خیلی خوب پیش می‌رود. بانک غیر ربوی به عنوان یک جزئی از کل مسأله عدالت اجتماعی در نظر گرفته شود. بانک باید کارکرد خود را سمت آن کار‌ها ببرد. ما در گام اول خوب پیش رفتیم. ما باید قوانین را باز نویسی کنیم. ما امروز قوانین و آیین نامه‌های دست و پا گیری داریم که لازم نیست همه‌ی آن‌ها وجود داشته باشد. ترکیب شورای فقهی و جایگاه آن هم در آینده با توجه به اصلاحات باید انجام شود و جایگاه این شورا در بانک مرکزی ارتقا پیدا کند.