ریشه‌های صعود و نزول نرخ ارز

با ورود به سال جاری مانند بسیاری از سال‌های اخیر در دوران تحریم‌ها پیش‌بینی بسیاری از تحلیلگران ظهور دوران سخت و بروز نوسانات در بازار‌های اصلی کشور بود. این تحلیل‌ها برآمده از واقعیت‌های اقتصادی ایران است و تا زمانی که شرایط و نظام تصمیم‌سازی‌ها و ناترازی‌ها در اقتصاد اصلاح نشود، این روند نوسانی و مشکلات ادامه خواهد داشت. هرسال تحلیل‌هایی مشابه ارایه می‌شوند و راهبرد‌های یکسانی ارائه می‌شوند بدون اینکه مورد توجه مسوولان و سیاستگذاران قرار بگیرند.

پس از نشانه‌های بهبود در خصوص مناسبات ارتباطی ایران با همسایگان و اخباری که در خصوص آزادسازی دارایی‌های مسدودی ایران منتشر شد، نرخ ارز از روز گذشته کمی نشانه‌های های بهبود و کاهش را نمایان کرد. کاهش نرخی که به نظر می‌رسد، برآمده از بهبود مناسبات ارتباطی ایران با کشور‌های همسایه از یک سو و کشور‌های ۱+۴ و امریکا از طرف دیگر باشد. اما پرسش اساسی این است که جدا از دلایل بیرونی در حوزه نظام تصمیم‌سازی‌های راهبردی کشور چه اشتباهاتی رخ می‌دهد که نرخ ارز در دالان نوسان قرار می‌گیرد؟ در اینجا از منظر اقتصادی به این سوال پاسخ داده می‌شود که در خصوص نرخ ارز چه حرکات اشتباهی در سیاستگذاری‌های داخلی و بیرونی روی داد، تا مشکلات عدیده در بازار ارز رخ دادند.

محمدرضا منجذب در یک یادداشتی در خصوص ریشه‌های صعود و نزول نرخ ارز نوشت؛

۱) اعلان سیاست‌های اقتصادی بر خط که لزوما تاثیر مثبت نخواهد داشت. به عنوان مثال رییس بانک مرکزی بار‌ها توییت‌هایی را مبنی بر کنترل نرخ ارز منتشر کرد که این نوع اطلاع‌رسانی نه‌تن‌ها نتیجه‌بخش نبود بلکه موجب افزایش نرخ ارز شد، چرا که اعلام سیاست بدون پشتوانه تاثیر معکوس می‌گذارد.

۲) اقتصاد ایران تحریم است و این روند باعث شده تا ایران نتواند ارز ناشی از صادرات نفتی و غیرنفتی خود را وارد کشور کند. عدم بازگشت ارز‌های صادراتی به دلیل عدم تعبیه راهکار مناسب و تمهیدات لازم توسط سیاستگذار، که داستان تخصیص ارز ۴۲۰۰ را به گونه‌ای دیگر تداعی کرد. اکنون به دنبال جذب این ارز‌ها می‌رویم، مانند نوشدارو پس از مرگ سهراب...

۳) تحریم‌های مالی و بانکی امریکا، موجب شد تا ارز زیادی در کشور‌های مختلف بلوکه شود (نزدیک ۴۰ میلیارد دلار) و لذا عرضه ارز کاهش یافت. از سوی دیگر نپیوستن به اف‌ای‌تی‌اف باعث شد تا ایران نتواند ارز محدود صادراتی را نیز وارد کشور کند.

۴) تصمیم‌سازی‌های مرتبط با نرخ سود بانکی که موجب خروج نقدینگی از سیستم بانکی شد و به بازار‌های جذاب‌تر موازی رفت. به تدریج با هوشمند شدن گردش نقدینگی در این بازار‌ها من‌جمله بازار ارز و افزایش تقاضای سفته‌بازانه ارز، نرخ ارز افزایش یافت. سقوط بورس از قله دو میلیونی به یک میلیون و ۳۰۰ هزار نیز موجب ورود نقدینگی به بازار‌های سکه، ارز، مسکن و... شد.

۵) اقدام پوپولیستی مجلس مبنی بر اعلام مالیات بر مسکن، خودرو و... موجب شده که قبل از اعمال این قانون نقدینگی عمده‌ای از بازار مسکن خارج گردد، از سوی دیگر با اعمال سیاست هوشمند مسکن در ترکیه (مبنی بر خرید ملک و اخذ تابعیت) اکنون این پول‌ها به دلار تبدیل شده و از کشور خارج می‌شوند. ایرانی‌ها اکنون تبدیل به متقاضی رتبه اول از ترکیه در خرید ملک شده‌اند؛ لذا تقاضای ارز افزایش یافته است. بخشی از دارایی‌های ارزی مردم برای خرید ملک از ایران خارج می‌شود و این روند باعث بروز نوسانات ارزی می‌شود. سیستم اگر قصد دارد، بازار ارز را در وضعیت با ثبات قرار بدهد باید جذابیت‌هایی ایجاد کند تا سرمایه‌های داخلی به جای بیرون در داخل کشور بدل به ارزش افزوده شوند.

۶) جذابیت قاچاق کالا در خصوص کالا‌هایی که حمایت ارزی دارند مانند دارو و امثالهم، باز موجب فشار بر ارز می‌شود. ضمن اینکه تولیدات داخلی وابسته به ارز به دلیل قاچاق شدن تقاضای بیشتری از ارز را خواهند داشت. این روند باید پایان داده شود. این روند از طریق محدودسازی فعالیت‌های سوداگرانه و زمینه‌سازی برای رونق حوزه‌های مولد عملیاتی می‌شود.

۷) موضوع سیاستگذاری‌های کلان در بازار‌های موازی یکی از دلایل نوسان در بازارهاست. تدوین اعلام آیین‌نامه‌های متعدد در خصوص بازار ارز و بازار سهام که تاثیری مخرب بر بورس و خروج نقدینگی از آن به بازار‌های دیگر من‌جمله ارز داشت و باعث افزایش تقاضای ارز در کشور شد.

۸) مهاجرت از کشور یکی از دلایل مهم افزایش تقاضا برای ارز است. شرایط نامناسب اقتصادی موجب تشدید خروج سرمایه و خروج نخبگان از ایران شده است. این خود به تنهایی تشدید تقاضای ارز را دامن زده است.

به نظر می‌رسد سیاستگذاران ایرانی با اساتید دانشگاهی نخبگان اقتصادی قهر کرده باشند. مسوولان سیاست آزمون و خطا را دنبال می‌کنند و کمتر به راهبرد‌های علمی و تخصصی اهمیت می‌دهند. هر چند باید تایید کرد که تشدید تحریم‌ها بر افزایش نرخ ارز تاثیر داشته، لیکن سوءمدیریت و سوءسیاست هم سهمی در این مقوله و تشدید انتظارات تورمی داشته است. امروز که شاهد کاهش نرخ ارز در کشور هستیم مسوولان باید زمینه‌هایی را ایجاد کنند که این ثبات و کاهش مستمر باشد و نوسانات کاهش یابند.