سبد مصرف انرژی کشور چگونه اصلاح می‌شود؟

منصور دفتریان رئیس انجمن مهندسی گاز کشور، طی یک گفت‌وگوی تفصیلی به بیان چالش‌های تامین گاز و راهکار‌های برطرف شدن این چالش‌ها پرداخته است.

دفتریان: مقایسه میان سه کشور ایران، ترکیه و انگلستان که جمعیت تقریبا برابری دارند، نشان دهنده این است که در سال ۱۹۸۰ میلادی، میزان مصرف انرژی در ایران و ترکیه تقریبا برابر بوده، اما انگلستان به علت تولید ناخالص ملی چند برابری نسبت به ایران و ترکیه، حدود ۸ برابر مصرف انرژی داشته است. طی این سال ها، انگلستان با به کار بردن تکنولوژی‌های جدید و کارآمدتر کردن مصرف انرژی، بدون کاهش میزان تولید ناخالص ملی، مصرف انرژی خود را کاهش داده در حالی که در ایران و ترکیه، این روند رو به افزایش است.

تامین رفاه برای مردم سبب شده تا میزان مصرف انرژی در ایران و ترکیه افزایش پیدا کند، اما نکته جالب توجه این است که ترکیه علاوه بر رفاه، تولید ناخالص ملی را نیز بسیار افزایش داده است؛ به گونه‌ای که اکنون دو برابر ایران تولید ناخالص ملی دارد. این در شرایطی است که هم اکنون میزان مصرف انرژی در ایران نسبت به ترکیه، تقریبا دو برابر است. این مسئله به معنای آن است که معادل مصرف انرژی که ترکیه برای رفاه مردم و تولید ناخالص ملی اش استفاده می‌کند، در ایران دور ریخته می‌شود!

مقایسه میان ایران، ترکیه، انگلستان و همچنین فرانسه در مورد تولید و مصرف بنزین نیز نشان دهنده این است که در سال ۱۹۷۵ میلادی، میزان مصرف بنزین ایران و ترکیه برابر بوده، در حالی که این رقم در فرانسه و انگلستان بسیار بیشتر از ترکیه و ایران بوده است. طی این سال ها، فرانسه و انگلستان در تلاش برای کاهش مصرف بنزین بوده اند؛ ترکیه نیز سعی بر کنترل مصرف خود داشته، اما مصرف بنزین در ایران به شکل نمودار خطی افزایش یافته است، زیرا ما از انرژی‌های نو استفاده نمی‌کنیم.

با احتساب گاز مصرفی برای تولید برق، طی بررسی‌های عددی متوجه می‌شویم که در یک واحد مسکونی در ایران، روزانه نزدیک به ۷ مترمکعب گاز مصرف می‌شود، اما در ژاپن که بسیار بیشتر از ایران مجبور به استفاده از دستگاه‌های سرمایشی در تابستان است، متوسط این رقم، ۱.۹۱ مترمکعب است. این مسئله نشان می‌دهد که با مدیریت مصرف، به راحتی می‌توانیم این رقم را کاهش دهیم.


در سال ۱۳۹۷، ایران حدود ۱۰۰ میلیارد دلار و ترکیه حدود ۴۹ میلیارد دلار هزینه مصرف انرژی کرده اند؛ یعنی ۵۱ میلیارد دلار بیشتر از ترکیه هزینه کرده ایم. با مقایسه میان درآمد‌های نفتی در شرایط غیرتحریمی با این ارقام، متوجه می‌شویم که ۵۱ میلیارد دلار چه رقم عظیمی برای کشور است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که اگر خوب برنامه ریزی کنیم، می‌توانیم ظرف سه سال حداقل ۳۴ میلیارد دلار از این رقم ۵۱ میلیارد دلاری که دور ریخته می‌شود را کاهش دهیم که به منزله یک منبع درآمد ارزی برای کشور است.

دور ریختن انرژی به معنای آن است که ما هم برای تامین انرژی کشور دچار مشکل خواهیم شد و هم سبب آلودگی بیشتر هوا و افزایش بیماری‌های ناشی از آن می‌شویم. این مسئله سبب شده تا رتبه ایران در تولید گاز‌های گلخانه ای، رتبه هفتم دنیا باشد و از سوی دیگر، بررسی‌ها نشان می‌دهد، تنها در تهران، سالیانه ۲.۶ میلیارد دلار هزینه تامین دارو برای مقابله با بیماری‌های ناشی از این آلودگی‌ها می‌شود.

دفتریان: مشابه این مسئله در سال ۱۳۷۳ نیز به نوع دیگری به وجود آمده بود که پیش بینی می‌کردیم اگر روند مصرف سوخت به همان شکل پیش برود، تا سال ۱۳۸۵ صادرات نفت به طور مطلق قطع می‌شود، زیرا در آن زمان همه کار‌ها با استفاده از سوخت مایع انجام می‌شد. در آن سال که بحث مصرف بالای سوخت مایع را داشتیم، به این نتیجه رسیدیم که دلیل دور ریخته شدن انرژی در کشور ما، این است که یک نهاد متولی برای نظارت بر این مسئله وجود ندارد. به طور مثال اگر هیئت دولت مصوبه‌ای مبنی بر پایان کار ندادن شهرداری‌ها به ساختمان‌های فاقد پنجره دوجداره ابلاغ می‌کند، این مصوبه در شهرداری اجرایی نمی‌شود، اما هیچ نهادی نیز وجود ندارد که شهرداری را مجبور به اجرای قانون کند.

به همین دلیل، در اسفندماه سال ۱۳۷۳ اولین کارگروه انرژی و اقتصاد را تشکیل دادیم. اکنون نیز شورای عالی انرژی در کشور وجود دارد، اما این شورا یک ساختار موظف نیست بلکه یک ساختار غیرموظف تشکیل شده از جمعی از وزرای کشور است که تاکنون، کارایی لازم را نداشته است. در حال حاضر نیاز به تشکیل ساختاری داریم که موظف بوده و سطح اختیارات آن نیز از سطح وزرا بالاتر باشد. به گونه‌ای که اگر به طور مثال در شبکه برق کشور هدررفت انرژی وجود دارد، بتواند وزارت نیرو را مجبور به اصلاح این شبکه کند یا وزارت صمت را مجبور کند تا تولید خودرو‌های با مصرف بالای بنزین را ادامه ندهد.

وزارت نفت شرکتی به نام بهینه سازی مصرف سوخت کشور دارد که در زمینه مطالعات بسیار خوب عمل کرده و استاندارد‌هایی را تهیه کرده است. مثلا با همکاری این شرکت در یک مطالعه، ۳۵ مشعل در تاسیسات نفت، گاز و پتروشیمی که زیر نظر خود وزارت نفت است را به صورت رندوم انتخاب و آن‌ها را بررسی کردیم که متوجه شدیم، تمامی آن‌ها با مشکل هوای اضافی مواجه هستند. برای تشکیل شعله در یک مشعل، نیاز به هواست که اگر میزان این هوا اضافه باشد، درجه حرارت شعله پایین می‌آید و مجبور به مصرف گاز بیشتری برای رسیدن به درجه حرارت مورد نیاز می‌شویم.

بنابراین، این شرکت به دستاور‌های بسیار عالی دست پیدا کرده، اما نمی‌تواند نتایج این مطالعات را به جریان بیندازد، زیرا یکی از زیرمجموعه‌های یک وزارتخانه است که حتی شرکت‌های دیگر همان وزارتخانه نیز خیلی به آن توجه نمی‌کنند. با پیگیری‌های زیاد از کمیسیون انرژی مجلس و رئیس جمهور وقت برای مواجه با چنین مسائلی، درخواست تشکیل متولی برای نظارت بر انرژی کشور را کردیم، اما متولی را خود شرکت بهینه سازی سوخت معرفی کردند. در حالی که باید یک وزارتخانه به نام وزارت انرژی یا یک معاون به نام معاون انرژی رئیس جمهور داشته باشیم که بتواند در جلسات هیئت دولت حضور پیدا کند و سایر مسئولان کشور به آن توجه کنند.

دفتریان: همانطور که گفته شد، راهبرد اول تشکیل چنین ساختاری است و راهبرد دوم بعد از آن، اصلاح سبد مصرف انرژی کشور است. در سال ۱۳۷۳ که مصرف سوخت مایع بالا بود، چون متولی این کار خود وزارت نفت بود، خوشبختانه سبد مصرفی از اتکا به نفت خارج و گاز نیز به این سبد افزوده شد که به همین دلیل، توانستیم توان صادرات نفت و گاز را پیدا کنیم. ایجاد تنوع در سبد انرژی کشور با روش‌های مختلفی ممکن می‌شود. به طور مثال، در سال ۱۳۷۵ ایجاد یک نیروگاه زغال سنگی در کشور به تصویب رسید. با وجود این که از نظر محیط زیستی کار خیلی پسندیده‌ای نیست، برای ایجاد این تنوع، تصمیم گرفته شد تا این نیروگاه در طبس راه اندازی شود، اما هنوز چنین نیروگاهی ایجاد نشده، زیرا متولی انرژی در کشور نداشته ایم.

در سال ۱۹۷۳ در منطقه تصمیم به ایجاد سازمان اوپک گرفته شد، زیرا تا قبل از آن، خریداران نفت را با قیمت‌های بسیار نازلی می‌خریدند. به این ترتیب، کشور‌های صاحب و تولیدکننده نفت موفق به افزایش تقریبی قیمت آن شدند. از سوی دیگر، کشور‌های صنعتی نیز سازمانی به نام IETF (مجمع بین‌المللی انرژی) را برای مقابله با افزایش قیمت نفت توسط ایجاد کردند. کار آن‌ها این است که اقداماتی را انجام دهند تا تقاضا برای نفت کم شود و بر اساس سازوکار عرضه و تقاضا، اوپک دیگر نتواند قیمت نفت را بالا ببرد.

اقدامی که آن‌ها انجام دادند، تاثیر بسیار بدی برای دنیا داشت، زیرا تصمیم گرفتند که بخش قابل توجهی از برق در سطح دنیا را از منبع زغال سنگ به جای نفت تولید کنند. این کار در رابطه با کاهش قیمت نفت موفقیت آمیز بود به طوری که در دهه ۸۰ میلادی، قیمت نفت شدیدا کاهش یافت، زیرا اوپک ۳۲ میلیون بشکه نفت تولید می‌کرد، اما تقاضای نفت، ۱۶ میلیون بشکه بود. نتیجه این کار، این شد که اکنون اکوسیستم کره زمین به شدت به هم ریخته و البته، بیشترین تاثیر خود را هم در کشور‌هایی مانند کشور ما نشان می‌دهد، اما این کشور‌ها از نظر اقتصادی به اهداف خود دست پیدا کردند. زیرا با ارائه مشوق‌هایی برای شرکت‌های نیروگاهی، آن‌ها را به سمت ایجاد نیروگاه‌های جدید سوق دادند و اشتغال فراوانی را هم ایجاد کردند.

کشور ما هم می‌تواند از این روش یعنی استفاده از ظرفیت بخش خصوصی برای اصلاح سبد انرژی سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی کارخانه‌ها و بخش خانگی استفاده و اشتغال زیادی را نیز ایجاد کند. این کار همچنین منجر به کاهش ۵۰ میلیارد دلاری هزینه انرژی کشور می‌شود و فقط نیاز به سیاست گذاری صحیح دارد.

در سال ۱۳۶۲ پالایشگاه خانگیران افتتاح شد که یک مجتمع مسکونی نیز داشت. در آن زمان به این فکر افتادیم که از چه روشی استفاده کنیم تا با کمترین هزینه در زمستان، این مجتمع مسکونی و مجموعه‌های تفریحی و ورزشی موجود در آن را گرم و در تابستان نیز آن‌ها را خنک کنیم؟ تصمیم گرفتیم از سیستم ابزوربشن که به تازگی به بازار آمده بود استفاده کنیم یعنی از جدیدترین سیستمی که وجود داشت و تاثیر خوبی هم ایجاد کرد. از حرارت توربین‌های گازی پالایشگاه برای تولید بخار استفاده کردیم. اکنون نیز توربین‌های گازی متعددی در کشور وجود دارد، اما فقط در پالایشگاه خانگیران است که از حرارت آن‌ها برای تولید بخار استفاده می‌شود!

این‌ها مثال‌هایی است از این که باید همواره از روش‌های جدید در این زمینه استفاده کنیم تا بیشترین بهره وری را داشته باشیم، اما از آن جا که بهترین دولت‌ها هم نمی‌توانند به تنهایی چنین کاری را انجام دهند، نیاز است که حتما بخش خصوصی به انجام کار‌هایی مانند تعویض پنجره‌ها با پنجره‌های دوجداره یا انجام پروژه‌های بهینه سازی در صنایعی مانند فولاد و سیمان تشویق شود. بنابراین، اگر سیاست گذاری‌ها به خوبی انجام شود، مردم و بخش خصوصی تمام تلاش خود را می‌کنند تا انرژی را کمتر و بهینه مصرف کنند؛ زیرا، برای آن‌ها سودآور خواهد بود و اشتغال زیادی را هم ایجاد می‌کند.

دفتریان: همانطور که گفته شد، دور ریختن انرژی سبب آلودگی هوا می‌شود، اما با اصلاح سبد مصرف انرژی، هم از دور ریختن انرژی جلوگیری می‌شود و هم هوا بیشتر آلوده نخواهد شد. در گذشته طی بررسی‌ها متوجه شدیم که برای بالا بردن اکتان بنزین، از سرب استفاده می‌کنیم که به شدت سبب آلودگی هوا و آسیب جانی می‌شود؛ به همین دلیل، تلاش کردیم و موفق شدیم که سرب را از بنزین حذف کنیم. از سوی دیگر ۱۰ هزار ppm سولفور در گازوئیل داشتیم که به شدت خطرناک بود و خوشبختانه اکنون میزان سولفور نیز تا ۵۰ ppm کاهش پیدا کرده است و تلاش‌ها ادامه دارد که به ۱۰ ppm برسد. بررسی‌های جدید نشان داد که در هوای شهر تهران به جای ۵ ppb بنزن، هزار ppb از این ماده وجود داشت.

ورود بنزن به بدن حتی از راه پوست نیز سرطان زاست به همین دلیل با اقدامات مختلفی را انجام دادیم؛ از جمله این که، پس از پیگیری‌های متعدد، میزان این ماده در بنزین کشور از ۵ درصد به یک درصد کاهش یافته است، طرح کهاب به تصویب رسید که بخشی از آن اجرایی شده و بخش دیگر آن نیز در دست اجراست، مشکل تولید بنزین توسط پتروشیمی‌ها نیز برطرف شد. اکنون میزان بنزن به ۶۰ ppb رسیده که با تکمیل طرح کهاب پایین‌تر نیز خواهد رفت.

اکنون با مسئله ذرات ریز معلق مواجه هستیم که بین ۲.۵ تا ۱۰ میکرون هستند و وجود آن‌ها فاجعه است. ۸۵ درصد از این ذرات توسط خودرو‌های دیزلی یعنی اتوبوس‌ها و کامیون‌ها تولید می‌شود. در کمیته‌های پتروشیمی و پالایش انجمن مهندسی گاز، طرحی را ارائه کرده ایم مبنی بر این که متانول را به فرآورده‌ای به نام دی متیل اتر تبدیل کنیم. این فرآورده بهترین سوخت است و ذرات معلق تولید نمی‌کند. اقتصاد آن نیز پاسخگوست؛ طی بررسی‌های کارشناسی به این نتیجه رسیدیم که ارزش حرارتی دی متیل اتر از گازوئیل پایین‌تر است، اما در هر کیلوگرم دی متیل اتر، پیمایشی معادل یک کیلوگرم گازوئیل دارد. یعنی علی رغم این که ارزش حرارتی پایین تری نسبت به گازوئیل دارد، کارایی خوبی دارد.

ضمن این که نیازی به تغییر خودرو‌ها پس از وارد کردن دی متیل اتر به بازار نیست، فقط کافی است که از یک دستگاه استفاده شود. این کار از سوی دیگر سبب استفاده از متانول کشور می‌شود که ظرفیت تولیدی خوبی دارد. این مسئله‌ای است که توسط شرکت ولوو که از شناخته شده‌ترین شرکت‌های سازنده خودرو‌های دیزلی است هم تایید شده است.

در گذشته طی بررسی‌هایی که انجام دادیم، متوجه شدیم که مناسب‌ترین سوخت برای خودرو‌های عمومی، ال پی جی یا گاز مایع است. اما مسئولان اعلام کردند که این‌ها باید سی ان جی سوز شوند در حالی که در تمام دنیا، تاکسی‌ها از ال پی جی استفاده می‌کنند، زیرا پیمایش و قدرت ال پی جی معادل بنزین است. به هر حال سی ان جی هم مشکل ذرات معلق را حل نمی‌کند. اخیرا شنیده ام که شورای اقتصاد طرحی را به تصویب رسانده که تمام اتوبوس‌های تهران، ال ان جی سوز شوند. برای استفاده از این سوخت، باید تمام اتوبوس‌ها را عوض کنیم در حالی که اگر به جای آن از دی متیل اتر استفاده شود، نیازی به این کار نیست.

مدیریت کردن انرژی با استفاده از مدیریت آب نیز برای جلوگیری از آلودگی هوا اثر گذار است. یعنی، در فصول سرد که پدیده وارونگی دما پیش می‌آید و درجه حرارت سطح زمین از ارتفاعات کمتر می‌شود، با تابش خورشید به سطح آب، هوای روی آب به سمت بالا متصاعد می‌شود و وارونگی در هوای روی آب دیده نمی‌شود. با بالا رفتن هوای روی آب، هوای اطراف جایگزین آن می‌شود که یک وزش باد را به وجود می‌آورد.
راهبرد سوم: توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر

راهبرد سوم این است که باید پس از اصلاح سبد مصرف انرژی، به سراغ توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر برویم. موسسه گلدمن ساکس پیش بینی کرده که تا سال ۲۰۳۰ حدود ۱۶ هزار میلیارد دلار در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر سرمایه گذاری خواهد شد. یعنی یک بازار در حال ایجاد است تا پنل‌های خورشیدی و توربین‌های بادی را تولید کند. خوشبختانه در ایران مواد اولیه برای ساخت این محصولات، نیروی انسانی متخصص و کارگر با قیمت ارزان نیز وجود دارد. یعنی اگر بتوانیم با شرکت‌های خارجی برای ایجاد کارخانه‌های ساخت پنل‌های خورشیدی و توربین بادی مشارکت کنیم، می‌توانیم تبدیل به صادرکننده این محصولات شویم و درآمدزایی خوبی از این راه داشته باشیم و همچنین، خودمان هم از آن‌ها برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر استفاده کنیم.

جالب توجه است که ترکیه موارد ذکر شده یعنی مواد اولیه و کارگر ارزان را در اختیار ندارد، اما کارخانه‌هایی را در این زمینه احداث کرده است. توان ترکیه برای تولید پنل خورشیدی در فاصله کوتاهی، افزایش پیدا کرده است. بنابراین، احداث این کارخانه‌ها نیز یکی دیگر از راهبردهاست که باید با همکاری شرکت‌های خارجی به دلیل توجه به تکنولوژی روز دنیا انجام شود.

در انگلستان نهادی به نام crown estate مانند بنیاد مستضعفان ایران وجود دارد. این نهاد در زمانی که بخش خصوصی حاضر به سرمایه گذاری در زمینه تولید پنل‌های خورشیدی و توربین‌های بادی نبود، اقدام به سرمایه گذاری کرد که در نتیجه، ۹۰ درصد از برق مصرفی اسکاتلند در ۶ ماه ابتدایی سال ۲۰۲۰ را با استفاده از نیروی باد و خورشید تامین کرد؛ بنابراین توصیه می‌شود که بنیاد مستضعفان، آستان قدس رضوی و بنیاد امام خمینی (ره) در این زمینه برای بخش ریالی سرمایه گذاری کنند و از سوی دیگر، با کشوری مانند چین که هم تکنولوژی خوبی در این زمینه در اختیار دارد و هم ارتباط خوبی با این کشور داریم، مشارکت کنند. اگر موفق شویم انرژی برق و باد را جایگزین نفت و گاز کنیم، سود بسیار خوبی دارد، زیرا هم ارزان است و هم می‌توانیم نفت و گاز را به جای سوزاندن، به سمت کار‌هایی مانند پتروشیمی ببریم که ارزش افزوده دارد.

اکنون در شرایطی به سر می‌بریم که خوراک پتروشیمی‌ها را نیز نمی‌توانیم تامین کنیم. از سال ۱۳۹۲ تاکنون در حال مطالعه برای اکتشاف مخزن گازی در خشکی هستیم که حجمی در حدود پارس جنوبی و گاز شیرین داشته باشد، زیرا تولید پارس جنوبی در حال کاهش است و همراه با کاهش تولید گاز طبیعی، تولید اتان به عنوان خوراک پتروشیمی‌ها و کاندنسیت (میعانات گازی) کاهش پیدا می‌کند. با کاهش کاندنسیت، تولید بنزین ستاره خلیج فارس نیز به مشکل کمبود خوراک بر می‌خورد و مجددا مجبور به واردات بنزین خواهیم شد. در چنین شرایطی، می‌توان از نیروی خورشیدی سوخت هیدروژن را تولید کرد که به جای بنزین و گازوئیل سوخته شود.