هورالعظیم عراق می سوزد؛ سلامت و معیشت خوزستانی ها در خطر/ دستگاه دیپلماسی چه می کند؟

به تازگی سازمان فضایی تصاویری ماهواره‌ای از آتش سوزی در بخش عراقی تالاب هوالعظیم منتشر کرده که نشان می‌دهد آتش سوزی گسترده و پراکنده در این هور وجود دارد.

علاوه بر آن مدتی پیش هوای استان خوزستان دچار آلودگی شده بود که با انتشار تصاویر آتش سوزی در بخش عراقی تالاب هورالعظیم حرکت دود ناشی از آن به سمت شهرهای مختلف خوزستان را تایید می کند.

آتش سوزی در بخش عراقی تالاب هورالعظیم اگرچه رخداد جدیدی نیست، اما طی چند سال گذشته با تشدید سدسازی های ترکیه وسیع تر شده و محیط زیست ایران و عراق را بیش از پیش تحت تاثیر قرار داده است.

آتش سوزی در بخش عراقی که به دلیل خشکسالی، بارش کم و سد سازی در بالا دست رودخانه دجله رخ می دهد نه تنها معیشت جوامع محلی را تهدید می کند بلکه به بحرانی در تنفس شهروندان استان خوزستان تبدیل شده است.

افزایش ۲۰ درصدی مراجعات به بیمارستان‌ها در مواقع آلودگی هوا

بر اساس اطلاعات معاونت درمان دانشگاه علوم پزشکی اهواز روند مراجعه بیماران با علایم حاد تنفسی طی ۱۰ سال گذشته در استان خوزستان افزایشی بوده است.

میثم معزی سرپرست معاونت درمان دانشگاه علوم پزشکی اهواز در گفتگو با خبرنگار ما این موضوع را مرتبط با صنایع آلاینده و دود ناشی از آتش سوزی‌ها در بخش عراقی تالاب هورالعظیم بیان کرد.

او می‌گوید که اگر فکری اساسی برای آلودگی‌های ناشی از دود آتش سوزی در تالاب‌ها و صنایع نشود، این رویه بیشتر هم خواهد شد.

به گفته آقای معزی روز‌هایی که دود ناشی از آتش سوزی در تالاب هورالعظیم تا اهواز می‌رسد مراجعه بیماران با علائم حاد تنفسی بین ۱۰ تا ۲۰ درصد افزایش می‌یابد و این افراد دارای علائم مزمن هستند که نشان می‌دهد به دلیل آلودگی‌ها طی مدت طولانی تشدید شده و انتظار می‌رود طی چند سال آینده روند مراجعات بیماران تنفسی نیز افزایش یابد.

سرپرست معاونت درمان دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز همچنین یادآور شد که این دود‌ها برای زنان باردار، کودکان و افراد دیابتی اثرات تحریکی دارد و برای کسانی که دارای مشکلات ریه و قلب هستند یک بار اضافه محسوب می‌شود و تنفس را برایشان سخت خواهد کرد.

محمد رستمی یکی از شهروندان اهوازی نیز به ما گفت که ۲۰ سال است که در اهواز زندگی می‌کنم، اما طی یک دهه گذشته به حساسیت‌های فصلی مبتلا شده ام و در مواقعی که دود هوا را فرا می‌گیرد تنفس برایم دشوار می‌شود، در حالی که قبلا نفس کشیدن در هوای آلوده تا این حد برایم دشوار نبود.

از بین رفتن تنوع زیستی و معیشت مردم محلی

مشکلات تنفسی تنها بخشی از ماجرا است و تهدید شدن معیشت مردم محلی در سوی دیگر قرار دارد؛ هزاران خانواده در جنوب کشور در استان خوزستان نزدیک تالاب هورالعظیم زندگی می‌کنند و معیشت خود را از طریق دامپروری و صید ماهی تامین می‌کنند، اما خشکسالی و گرمایش جهانی تاثیر مهمی بر زندگی آن‌ها گذاشته است.

عادل یکی از حاشیه نشینان تالاب هورالعظیم است که می‌گوید در گذشته اینجا رونق داشت؛ با قایق در هور می‌چرخیدیم، ماهی شکار می‌کردیم و گاومیش‌ها آب تنی می‌کردند، اما حالا دیگر اینجا در هور نه رونقی مانده و نه صفایی.

او در پاسخ به این سوال که چرا اینجا دیگر صفایی ندارد، گفت: قبلا تالاب پر از ماهی‌های متنوع و انواع گیاهان بود، اما با خشکسالی و تامین نشدن حقابه هورالعظیم همه این امکانات از بین رفتند.

در بخش عراقی نیز مردم محلی مانند هم تباران خود در ایران به صید ماهی و پرورش گاومیش مشغولند، اما جریان آب در آن سو نیز متوقف شده و «هور الهویزه» وضعیت ناخوشی دارد؛ تلاش‌های ما برای ارتباط با یکی از حاشیه نشینان هورالعظیم در عراق پس از پرس و جو از طریق یک فرد در اهواز میسر شد.

ناصر کاصد ۲۷ ساله و اهل یکی از روستا‌های فقیر نشین نزدیک هورالعظیم بخش عراقی یا هور الهویزه است و اعتقاد دارد خشکی در تالاب هم روی انسان‌ها و هم روی حیوانات اثر گذار بود. او هورالعظیم بخش عراقی را سراسر خشک توصیف می‌کند که در هر چند کیلومتری آن باتلاق و آب گل آلود وجود دارد.

آقای کاصد می‌گوید: قبلا اینجا پر از آب بود؛ حیوانات در نیزار‌ها می‌چریدند و ما به صید ماهی مشغول بودیم، اما حالا برای تامین مخارج زندگی مجبور شده ایم بخشی از دام‌های خود را بفروشیم و باقیمانده را در برابر تهدید سوختگی پوست و سوء تغذیه محافظت کنیم. (گاومیش به دلیل پوست نازک خود عادت دارد که برای حفاظت در برابر آفتاب همواره در آب باشد در غیر اینصورت دچار سوختگی‌های شدید می‌شود.)

سخنگوی سازمان فضایی ایران طی روزهای اخیر در مصاحبه ی اعلام کرد: سازمان فضایی ایران آتش‌سوزی در تالاب هویزه عراق را با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای بررسی کرده و این بررسی‌ها نشان می‌دهد که در ۴۰ روز اخیر، حدود ۱۷۰۰ هکتار از سطح این تالاب در آتش سوخته است.

همچنین تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که بخش‌هایی از تالاب همچنان مشتعل است.

چه میزان از هورالعظیم خشک است؟

بر اساس یک بررسی انجام شده بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ سطح آب و رطوبت در هورالعظیم عراق به ۴۱ درصد رسید و در بخش ایرانی نیز بر اساس داده‌های حفاظت محیط زیست خوزستان علی رغم رها سازی آب از سد کرخه، اما تبخیر بالا موجب خشکی در دستکم ۴۰ درصد از تالاب شده که شرایط در مخزن ۴ و ۵ هورالعظیم بدتر از این است.

با این وجود داوود میرشکار مدیر کل حفاظت محیط زیست خوزستان به تازگی خبر داده که ۶۷ درصد از حقابه بخش ایرانی تالاب هورالعظیم تامین شده و یکی از دلایل رخ ندادن آتش سوزی در بخش ایرانی نیز همین مسئله است.

مرتضی شرف‌الدین شیرازی مدیرکل مدیریت بحران خوزستان در گفتگو با ما تایید کرد که منشاء این دود‌ها و آلودگی هوای برخی شهر‌های خوزستان خارجی است و باید از مسیر دیپلماسی حل شوند.

او افزود: مدیریت بحران استان خوزستان از طریق سازمان مدیریت بحران کشور پیگیر این مسئله است و همچنین در تلاش است تا از طریق وزارت امور خارجه این مشکل را برطرف نماید.

آقای شرف الدین شیرازی یادآور شد که به دنبال حل شدن ریشه‌ای این مشکل و برای همیشه هست.

عامل بحران‌های محیط زیستی در عراق چیست؟

علی رغم آتش سوزی گسترده در تالاب هورالعظیم در بخش عراقی اما جستجوهای وسیع در رسانه ها و خبرگزاری های عراق اطلاعات و داده های زیادی را در اختیار ما قرار نداد. تنها رسانه «سومریه» عراق خبر انتشار دود از تالاب را به نقل از سازمان فضایی ایران منتشر کرد و در انتها نیز عامل خشکی را سدسازی بر روی رودخانه کرخه خواند.

این در حالی است که به گفته یک کارشناس، ترکیه تنها طی ۱۸ سال گذشته دستکم ۵۸۰ سد ساخته و ابر پروژه‌های دیگر سدسازی را هم در برنامه سال های آینده خود قرار داده است.

محمدصابر باغخانی‌پور مدیرعامل اندیشکده ماکا و کارشناس محیط زیست می‌گوید که پروژه «گاپ» ۵ برابر ظرفیت دجله و فرات به روی آن سدسازی کرده و این می‌تواند در آینده بحران های محیط زیستی را برای ۲ کشور عراق و ایران در پی داشته باشد.

رودخانه دجله و فرات یکی از رودخانه‌های قدیمی جهان بوده که خاستگاه نخستین تمدن های بشری و بین النهرین هستند؛ اما سدسازی های عظیم ترکیه در بالادست این ۲ رودخانه نه تنها موجب جلوگیری از ورود آب رودخانه دجله به تالاب هورالعظیم شده، بلکه تصاویر متعددی از خشک شدن مسیر این رودخانه ها در شهرهای بالادست عراق در شبکه های اجتماعی منتشر شده است. 

هورالعظیم یکی از بزرگترین تالاب‌های جهان است که بخش وسیعتر آن در کشور عراق قرار دارد؛ یک سوم در ایران و ۲ سوم آن در عراق اما بخش خارجی آن به شکل وسیعی خشک بوده و به نظر می‌رسد دولت بغداد نیز دچار سردرگمی در یافتن راه حل و ریشه مشکل شده است.

دولت آنکارا با تبلیغات علیه تهران، ایران را عامل بحران های آبی و مقصر بی آبی در کشور عراق دانسته که بخشی از آن را هم جامعه بین الملل مورد پذیرش قرار داده و عراق به جای ترکیه از ایران به دلیل بی آبی شکایت کرد!

به نظر می‌رسد در نخستین گام باید مقامات محیط زیستی عراق را به عنوان آسیب دیده از سدسازی های وسیع ترکیه توجیه کرد که مقصر تنش‌های آبی شان کیست و در سوی دیگر از دستگاه دیپلماسی و وزارت امور خارجه انتظار می‌رود در حوزه ستاندن حقابه تالاب هورالعظیم که بخشی از آن در ایران است تلاش های بیشتری نماید.

لزوم دیپلماسی مشترک با کشورهای همسایه برای حقابه دجله

محسن پاک آیین تحلیلگر ارشد مسائل بین الملل معتقد است که ایران نباید به تنهایی در حوزه پیگیری حقابه دجله وارد شود، زیرا تشکیل یک دیپلماسی مشترک با کشورهای همسایه برای پیگیری این موضوع، نتیجه گرفتن از آن را آسان تر می‌کند.

او البته در ادامه متذکر شد که جدیتی از سوی دولت برای پاسخگو کردن ترکیه نیز وجود ندارد و اگر ترکیه نیز گوش شنوایی برای شنیدن اعتراض همسایگان خود ندارد، به دلیل نبود جدیت در پیگیری حقابه و جلوگیری از ضرر و زیان‌های محیط زیستی است. 

بر اساس آخرین داده‌های موجود نزدیک به ۷ میلیون هکتار از زمین های کشاورزی در سوریه و عراق به دلیل سدسازی بی رویه در بالادست خشک شده اند.  در خوزستان نیز وضعیت هورالعظیم مناسب نیست، اگرچه محیط زیست از طریق احداث دیوارهایی سعی کرده مانع از سرریز شدن کامل حقابه هورالعظیم در بخش ایرانی به بخش عراقی شود، اما نباید از این موضوع گذشت که منبع اصلی تامین آب هورالعظیم رودخانه دجله است.

رودخانه کرخه در ایران به تالاب هورالعظیم می‌ریزد و در بالا دست آن سدی با همین نام احداث شده، در همین حال دیگر منبع تامین آب هورالعظیم یعنی دجله نیز وجود دارد که سدی به نام «ایلیسو» با ظرفیتی ۳ برابر سد کرخه روی آن ساخته شده که دستکم ۱۰.۴ میلیارد مترمکعب آب را در پشت دیوارهای بتنی محصور میکند. این سد جزئی از ابر طرح جنوب شرقی آناتولی «گاپ» است که تا ۲۲ سد را شامل می‌شود.